Ochrona przed karami umownymi

Kary umowne stanowią w wielu kontraktach jeden z podstawowych elementów zawieranej umowy. Stanowią zabezpieczenie interesów strony na wypadek wystąpienia określonych okoliczności i zdarzeń np. odstąpienia od umowy, zwłoki w wykonaniu etapu danego kontraktu etc.

Wydaje się, iż rozwiązaniem mającym na celu uniknięcia w umowie zapisu o karze umownej jest po prostu brak zgody na takie postanowienie. Niestety rzeczywistość pokazuje, iż podmiot o „silniejszej pozycji negocjacyjnej” bardzo często narzuca zaakceptowanie umowy w niezmienionej formie tj. z zapisami o karach umownych. W przypadku braku akceptacji takiej propozycji przez stronę słabszą konsekwencją może być utrata kontraktu, co dla wielu jest niestety nieakceptowalne.

Pozostaje zatem pytanie w jaki sposób bronić się przed karami umownymi zawartymi w podpisanej umowie? Czy w ogóle jest jakiś sposób, aby nałożoną karę umowną podważyć i uniknąć obowiązku jej zapłacenia.

Czym jest kara umowna?

Kara umowna została uregulowana na w art. 483 § 1 kodeksu cywilnego. Zgodnie z przytoczonym artykułem kara umowa jest jedną z instytucji prawa zobowiązań, której podstawową funkcją jest zapewnienie naprawienia szkody wynikającej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (najczęściej umowy). Oznacza to, że strony danej umowy są uprawnione zastrzec w treści kontraktu, że naprawa wyrządzonej szkody nastąpi w formie zapłaty uzgodnionej przez nie kwoty.

!!! Należy pamiętać, że nie jest dopuszczalne zastrzeżenie kary umownej w celu zabezpieczenia roszczeń pieniężnych (np. w przypadku zwłoki w wypłacie wynagrodzenia za świadczone usługi). Ponadto podkreślić trzeba, iż nie jest dopuszczalne zaniechanie przez jedną ze stron wykonania umowy i uiszczenie w zamian sumy wskazanej w kontrakcie jako karę umowną – koliduje to bowiem z prewencyjno-represyjnym charakterem kary umownej, której głównym celem jest zmotywowanie do spełnienia określonego świadczenia, a nie stanowienie jego ekwiwalentu.

Cele i funkcje zastrzeżenia kary umownej

Zastrzeżenie w kontrakcie kary umownej pełni z punktu widzenia podmiotu zastrzegającego kilka kluczowych funkcji.

Pierwszą z nich jest przymuszenie drugiej strony umowy do wykonania określonych w umowie obowiązków, które są istotne dla podmiotu zastrzegającego taką karę. Obowiązki te mogą być różne i dotyczyć np. cyklicznego przekazywania raportów, stosowanie odpowiednich procedur etc.

Drugą kluczową funkcją kary umownej jest przyznanie ekwiwalentu pieniężnego za doznaną szkodę bądź niewykonanie lub nienależyte wykonania zobowiązania. Kluczowym pojęciem tutaj jest słowo „szkoda” – o ile w przypadku braku zastrzeżenia kary umownej to do podmiotu, który poniósł szkodę, należy wykazanie i udowodnienie wysokości poniesionej szkody, o tyle w odniesieniu do umowy, w której kara umowna została zastrzeżona taka konieczność nie zachodzi. Często jest to bardzo korzystne rozwiązanie, ponieważ udowodnienie wysokości doznanej szkody jest w danej sytuacji znacznie utrudnione i wiąże się z koniecznością poniesienia dodatkowych kosztów (opinie biegłych etc.). Z drugiej jednak strony może dojść do sytuacji, w której wyrządzona szkoda znacząco przewyższa zastrzeżoną w kontrakcie karę umowną. W takim przypadku – bez odpowiednich zapisów umownych – podmiot, który doznał szkody odzyska jedynie część należności na pokrycie powstałej szkody.

Trzecią funkcją jest ograniczenie odpowiedzialności odszkodowawczej podmiotu wyrządzającego szkodę do wysokości wskazanej w umowie.

Rodzaje kar umownych

Generalnie kary umowne mogą zostać podzielone na cztery rodzaje, tj.:

• karę umowną wyłączną – dłużnik jest zobowiązany do zapłacenia jedynie kwoty określonej w kontrakcie jako kara umowna, nawet jeśli wyrządzona przez niego szkoda znacznie przewyższa jej wysokość
• karę umowną zaliczalną – w przypadku, gdy wyrządzona szkoda znacznie przewyższa wysokość zastrzeżonej kary umownej, tzn. gdy kara nie pokrywa całości wyrządzonej szkody, wierzyciel może dochodzić występującej różnicy w oparciu o odpowiedzialność odszkodowawczą, na wierzycielu ciąży jednak obowiązek udowodnienia wysokości doznanej szkody
• karę umowną alternatywną – wierzyciel może domagać się zapłaty albo z tytułu kary umownej, albo z tytułu odszkodowania
• karę umowną kumulatywną – wierzyciel może ubiegać się od dłużnika jednocześnie zapłaty z tytułu kary umownej, jak również z tytułu odszkodowania

Ochrona przed karami umownymi

Pozostaje zatem odpowiedź na pytanie, jak bronić się przed karami umownymi? Poniżej wskazane zostaną kluczowe kwestie, które w ewentualnym sporze (także sądowym) mogą uchronić przed koniecznością zapłaty kary umownej.

1. kara umowna dotyczy świadczenia pieniężnego – w przypadku zastrzeżenia kary umownej za zwłokę w zapłacie jakiejkolwiek należności pieniężnej taka kara umowna jest z mocy prawa nieważna nie może stanowić podstawy dochodzenia roszczenia.
2. kara umowna nie może być rażąco wygórowana – zastrzeżenie kary umownej przewidującej obowiązek zapłaty przykładowo kwoty 100 000,00 PLN za nieprzedłożenie dokumentu związanego ze świadczeniem o wartości 500,00 PLN bądź 1 000,00 PLN będzie z dużym prawdopodobieństwem wiązało się z tzw. miarkowaniem kary umownej przez sąd tj. obniżenia nałożonej kary umownej. W wydanym przez Sąd Najwyższy w lutym 2005 r. wyroku sąd stwierdził, że „(…) kara umowna może być uznana za rażąco wygórowaną, gdy jest ona równa bądź zbliżona do wysokości wykonanego z opóźnieniem zobowiązania, w związku z którym ją przewidziano. Nie jest jednak wykluczona w tej wysokości, jeżeli dłużnik za okres, za który została wyliczona nie spełnił świadczenia w ogóle. W takim bowiem wypadku musiałby podważać ważność umowy w zakresie wysokości kary umownej, ze względu na jej sprzeczność z prawem bądź zasadami współżycia społecznego tj. art. 58 k.c. (sygn. akt II CK 420/04 )”.
3. nieprecyzyjne sformułowanie wysokości należnej kary umownej – w przypadku nieprecyzyjnego sformułowania wysokości należnej kary umownej, bądź zasad jej obliczania można próbować kwestionować cały zapis dot. zastrzeżonej kary. Kara powinna być bowiem określona w sposób precyzyjny, który pozwala obu stronom zawartej umowy w sposób jednoznaczny określić jej wysokość. Cytowany wcześniej art. 483 § 1 kodeksu cywilnego stanowi, iż kara umowna powinna być zastrzeżona w postaci określonej sumy pieniężnej. Nie oznacza to jednak obowiązku podania wprost kwoty wiążącej się z ewentualną karą. W praktyce szeroko stosowanym rozwiązaniem jest oznaczenie wysokości kary umownej przez wskazanie jedynie podstaw do jej określenia np. jako dany procent wartości całego, bądź też części danego świadczenia. W orzecznictwie oraz doktrynie przyjmuje się jednak, że wyliczenie konkretnej kwoty powinno być możliwe w momencie zawarcia umowy.
4. brak związku przyczonowo-skutkowego między zachowaniem a wystąpieniem szkody – w przypadku braku związku między danym zachowaniem lub czynnością a faktem powstania szkody brakuje podstaw do nałożenia i domagania się zapłaty kary umownej.
5. zwłoka a opóźnienie – kary umowne zastrzegane są w większości przypadków na wypadek zwłoki w realizacji określonych zobowiązań umownych. Należy jednak podkreślić, że nie każde opóźnienie jest zwłoką w rozumieniu kodeksu cywilnego i nie każde opóźnienie będzie zatem automatycznie skutkować możliwością obciążenia karą umowną.

---

W przypadku jakichkolwiek pytań w kwestiach związanych z problematyką kar umownych zapraszamy do kontaktu pod adresem e-mail kontakt@kancelaria-pozniak.pl lub pod numerem telefonu +48 665 246 969.

Jednocześnie polecamy nasz wpis związanymi z niewskazaniem końcowego terminu naliczania kary umownej oraz niewskazaniem jej kwoty maksymalnej – wpis na blogu znajdą Państwo tutaj.