Potrzeba regulacji relacji założycieli spółki
Współczesne realia gospodarcze, szczególnie w sektorze innowacyjnych technologii, promują szybkie zakładanie i rozwój podmiotów o charakterze start-upowym. Dynamika rozwoju, często wysoka zmienność kadrowa oraz brak sztywnych struktur organizacyjnych sprawiają, że jednym z kluczowych czynników determinujących sukces takiego przedsiębiorstwa staje się zgodna współpraca jego założycieli. Choć ustawodawstwo polskie w zakresie prawa spółek przewiduje formalne wymogi dla zawiązywania i działania spółek, to jednak nie odnosi się szczegółowo do wewnętrznych relacji osobowych między wspólnikami. W tej przestrzeni znajduje zastosowanie cywilistyczna konstrukcja umowy wspólników, nazywanej też porozumieniem założycielskim (ang. founders agreement), stanowiącej szczególną umowę nienazwaną, zawieraną na podstawie art. 353¹ Kodeksu cywilnego (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93, dalej: k.c.).
W praktyce prawniczej i biznesowej wykształcił się zwyczaj zawierania umów (porozumień) wspólników jeszcze przed zawiązaniem spółki lub równolegle z nią, zwłaszcza w sytuacji, gdy wspólnikami są osoby fizyczne, niepowiązane kapitałowo, a ich wkłady mają charakter niefinansowy – jak know-how, prawa do technologii, bądź osobiste zaangażowanie w rozwój przedsięwzięcia. Celem tej umowy jest precyzyjne określenie praw i obowiązków założycieli oraz zabezpieczenie interesów spółki w kontekście potencjalnych sporów lub zmian personalnych.
Podstawa prawna i charakter prawny umowy wspólników
Umowa wspólników nie została uregulowana jako osobny typ umowy w kodeksie cywilnym, co oznacza, że ma charakter tzw. umowy nienazwanej. Jej legalność opiera się na zasadzie swobody umów, wyrażonej w art. 353¹ k.c., zgodnie z którą strony mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie były sprzeczne z ustawą, naturą stosunku ani zasadami współżycia społecznego.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że sporządzona umowa wspólników ma charakter obligacyjny, tj. wiąże wyłącznie ich strony i nie wpływa bezpośrednio na treść umowy spółki wpisanej do rejestru. Przykładowo, w jednym z wyroków Sąd Najwyższy podkreślił, że „umowa wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie stanowi zmiany umowy spółki w rozumieniu kodeksu spółek handlowych”, lecz jest jedynie dodatkowym instrumentem porządkowania relacji kontraktowych.
Tym samym, skuteczność postanowień umowy wspólników uzależniona jest od ich zgodności z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa, w szczególności przepisami kodeksu spółek handlowych (Dz.U. 2000 nr 94 poz. 1037, dalej: k.s.h.), a także od woli stron do ich dobrowolnego przestrzegania. W przypadku naruszenia umowy wspólników, sankcją będzie odpowiedzialność cywilna – w tym odszkodowawcza – a nie nieważność czynności korporacyjnej, jaką może być np. uchwała zgromadzenia wspólników.
Zakres regulacji – jakie postanowienia powinna zawierać umowa wspólników
Zakres umowy wspólników może być bardzo szeroki i obejmować wszelkie istotne dla wspólnego przedsięwzięcia elementy, które nie są przedmiotem uregulowania ustawowego. W doktrynie i praktyce najczęściej wyróżnia się następujące obszary regulacji:
Podział udziałów i zasady ich nabywania
Jednym z głównych elementów umowy wspólników jest uregulowanie podziału udziałów w spółce – zarówno na etapie jej założenia, jak i w późniejszych fazach rozwoju. Warto w tym miejscu uwzględnić mechanizmy przeciwdziałające tzw. „free-ridingowi” – tj. sytuacji, w której jeden ze wspólników przestaje angażować się w projekt, zachowując przy tym znaczny udział kapitałowy.
Stosowanym rozwiązaniem jest instytucja tzw. vestingu, która polega na stopniowym przyznawaniu wspólnikom prawa do objęcia udziałów w miarę realizacji przez nich określonych celów lub po upływie określonego czasu. W prawie polskim nie ma przeszkód do wprowadzenia takiego mechanizmu w formie warunku zawieszającego, co potwierdza także praktyka funduszy VC.
Klauzule zabezpieczające: poufność, zakaz konkurencji i zakaz pozyskiwania zasobów (non-solicitation)
W środowisku start-upowym, gdzie głównym zasobem przedsiębiorstwa jest wiedza, know-how oraz relacje, niezwykle istotne staje się wprowadzenie do umowy wspólników klauzul ochronnych mających na celu zabezpieczenie interesów spółki oraz poszczególnych założycieli.
Najczęściej stosowaną klauzulą jest postanowienie dotyczące zachowania poufności (ang. non-disclosure clause), która zobowiązuje wspólników do nieujawniania informacji istotnych z punktu widzenia prowadzonej działalności, niezależnie od formy, w jakiej zostały im przekazane. Tego rodzaju zapisy są zgodne z przepisami art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1233), który definiuje tajemnicę przedsiębiorstwa. Wskazane jest również zdefiniowanie zakresu pojęcia informacji poufnych oraz określenie czasu trwania obowiązku poufności – najlepiej z zastrzeżeniem jego obowiązywania także po zakończeniu współpracy.
Zakaz konkurencji (ang. non-compete clause) to kolejny element mający istotne znaczenie praktyczne. W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd, iż zakaz taki – aby był skuteczny – musi być ograniczony czasowo, przedmiotowo i terytorialnie. Brak takich ograniczeń może prowadzić do uznania klauzuli za nieważną jako sprzeczną z zasadą swobody działalności gospodarczej (art. 20 Konstytucji RP).
Klauzula non-solicitation, mniej znana w polskim systemie prawnym, zyskuje na popularności szczególnie wśród funduszy inwestycyjnych. Ma ona na celu zapobieganie przejmowaniu pracowników, klientów lub kontrahentów spółki przez byłych wspólników. Tego typu klauzule, choć nieuregulowane wprost w ustawodawstwie polskim, mogą być skutecznie egzekwowane jako zobowiązania umowne na podstawie art. 471 k.c., jeśli strony przewidzą konsekwencje ich naruszenia, np. w postaci kary umownej (art. 483 k.c.).
Mechanizmy rozwiązywania sporów – sąd, arbitraż czy mediacja?
Współpraca w ramach start-upu, szczególnie w sytuacjach dynamicznego rozwoju lub pierwszych niepowodzeń, bywa źródłem poważnych sporów interpersonalnych i biznesowych. W interesie wszystkich stron leży zatem wprowadzenie do umowy wspólników jasnych mechanizmów rozwiązywania konfliktów.
W doktrynie dopuszcza się stosowanie arbitrażu (art. 1157 i n. k.p.c.) oraz mediacji (art. 183¹ i n. k.p.c.), co może znacznie przyspieszyć proces dochodzenia roszczeń oraz ograniczyć koszty sądowe. Częstą praktyką w środowisku venture capital jest również stosowanie tzw. mechanizmów impasu, takich jak:
- „russian roulette” – jeden wspólnik oferuje wykup udziałów drugiego za określoną cenę; druga strona musi albo sprzedać swoje udziały, albo odkupić udziały oferenta za tę samą kwotę.
- „texas shoot-out” – każda strona składa zamkniętą ofertę odkupu; wyższa oferta wygrywa, a oferent nabywa udziały przeciwnika.
Choć mechanizmy te nie mają wprost umocowania ustawowego, są dopuszczalne w obrocie jako wyraz autonomii woli stron (art. 353¹ k.c.), o ile nie są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Umowa wspólników a umowa spółki – relacja między aktami
Zgodnie z przyjętą linią orzeczniczą, postanowienia umowy wspólników nie wywołują skutków korporacyjnych, a więc nie mogą być egzekwowane w ramach mechanizmów wewnętrznych spółki (np. uchwał zgromadzenia wspólników), jeśli nie zostały równocześnie wprowadzone do treści umowy spółki. W jednym ze swoich orzeczeń Sąd Najwyższy wskazał, że „postanowienia zawarte w porozumieniu wspólników nie mają charakteru normatywnego i nie mogą wpływać na skuteczność czynności organów spółki z o. o., jeśli nie zostały wpisane do umowy spółki”.
Z powyższego wynika praktyczny wniosek: jeżeli wspólnicy chcą, aby określone postanowienia miały również moc wobec osób trzecich (np. inwestorów, nowych wspólników, sądów rejestrowych), powinni dążyć do ich wprowadzenia do umowy spółki i zarejestrowania w KRS. Przykładem może być klauzula dotycząca prawa pierwokupu udziałów – jeżeli nie znajduje się w umowie spółki, nie będzie skuteczna wobec nabywców spoza grona wspólników.
Zabezpieczenie inwestycji i relacje z inwestorami zewnętrznymi
Pozyskiwanie finansowania od inwestorów zewnętrznych, takich jak fundusze venture capital, inkubatory przedsiębiorczości czy aniołowie biznesu, pociąga za sobą konieczność dostosowania umowy wspólników do nowych realiów kapitałowych. Fundusze te z reguły żądają zawarcia odrębnej umowy inwestycyjnej (ang. investment agreement), która zawiera kluczowe postanowienia dotyczące podziału udziałów, praw korporacyjnych, zasad podejmowania decyzji oraz klauzul wyjścia z inwestycji (ang. exit strategy).
W tym kontekście niezwykle ważne jest zachowanie spójności pomiędzy umową wspólników a umową inwestycyjną. Należy przy tym pamiętać, że inwestorzy z reguły wymagają nadania im tzw. praw szczególnych, np. prawa veta w odniesieniu do określonych decyzji strategicznych. Takie uprawnienia muszą jednak znaleźć odzwierciedlenie w umowie spółki i zostać wpisane do KRS, zgodnie z art. 159 § 1 k.s.h., jeżeli mają być skuteczne wobec osób trzecich.
Wprowadzenie inwestora do spółki często wiąże się również z koniecznością restrukturyzacji udziałów, emisji nowych udziałów lub konwersji wierzytelności na udziały (tzw. convertible notes). W umowie wspólników należy wówczas przewidzieć zasady rozwodnienia udziałów, zabezpieczenia przed tzw. down-round (emisją po niższej wycenie) oraz klauzule uprzywilejowania udziałów.
Praktyczne błędy przy tworzeniu umowy wspólników i sposoby ich unikania
Jednym z najczęstszych błędów popełnianych przez wspólników jest zawarcie zbyt ogólnej lub nadmiernie technicznej umowy, bez dostosowania jej do realiów konkretnego projektu. Wielu założycieli korzysta z szablonów dostępnych online, nie dostrzegając, że każda klauzula powinna być odzwierciedleniem indywidualnych ustaleń oraz planów długoterminowych. Użycie generycznych postanowień może skutkować niejednoznacznością zapisów, ich niewykonalnością lub – co gorsza – sprzecznością z obowiązującym prawem.
Innym istotnym uchybieniem jest pominięcie kwestii dotyczących odejścia jednego ze wspólników. Brak odpowiednich mechanizmów wykupu, vestingu czy ustalenia wartości udziałów przy ich zbyciu prowadzi do poważnych konfliktów i paraliżu decyzyjnego. W szczególności należy zabezpieczyć się przed sytuacją, w której „martwy wspólnik” zachowuje prawo głosu w spółce, nie wykonując żadnych realnych działań.
Często również zapomina się o konieczności weryfikacji zgodności postanowień umowy wspólników z treścią umowy spółki i innymi dokumentami wewnętrznymi. W praktyce oznacza to ryzyko powstania sprzecznych obowiązków oraz trudności w egzekwowaniu niektórych klauzul – zwłaszcza przy braku jednomyślności wspólników.
Z punktu widzenia praktycznego, rekomenduje się okresowe przeglądy i aktualizację umowy wspólników, szczególnie w sytuacjach zmian strukturalnych, wejścia nowych inwestorów, ekspansji zagranicznej lub zmiany modelu biznesowego.
Ochrona danych osobowych, tajemnica przedsiębiorstwa i inne obowiązki prawne wspólników
Wspólnicy start-upów, jako osoby współodpowiedzialne za prowadzenie działalności gospodarczej, ponoszą również określone obowiązki wynikające z przepisów prawa publicznego – w szczególności w zakresie ochrony danych osobowych oraz tajemnicy przedsiębiorstwa.
Zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. (RODO) wspólnicy – jeśli mają dostęp do danych osobowych klientów, pracowników lub kontrahentów – mogą pełnić funkcję administratorów danych lub podmiotów przetwarzających. W związku z tym, w umowie wspólników warto zawrzeć postanowienia zobowiązujące każdą ze stron do przestrzegania przepisów o ochronie danych, stosowania odpowiednich środków technicznych oraz nieudostępniania danych osobom nieuprawnionym.
Równolegle, w myśl art. 11 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, wspólnicy powinni zobowiązać się do ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa, rozumianej jako wszelkie informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne oraz inne informacje posiadające wartość gospodarczą, które nie są powszechnie znane i do których dostęp został odpowiednio ograniczony. Wprowadzenie takich postanowień – wraz z karami umownymi – może w praktyce znacznie zwiększyć bezpieczeństwo operacyjne spółki, szczególnie w relacjach zewnętrznych.
Negocjowanie umowy wspólników – zalecenia dla praktyków
Negocjowanie treści umowy wspólników powinno odbywać się w sposób przemyślany, transparentny i z zachowaniem równowagi interesów wszystkich stron. Zbyt silne uprzywilejowanie jednej strony może doprowadzić do osłabienia zaufania, zniechęcenia lub wręcz zerwania współpracy.
Na etapie negocjacji warto korzystać z mediacji prawnika lub doradcy, który rozumie specyfikę rynku start-upowego i potrafi przełożyć techniczne ustalenia biznesowe na język normatywny. Każda ze stron powinna mieć także możliwość niezależnej konsultacji prawniczej (ang. independent legal advice), co jest szczególnie istotne w kontekście zasady swobody umów i asymetrii informacji.
Praktycznym podejściem jest przygotowanie „term sheetu” – uproszczonego dokumentu negocjacyjnego, zawierającego główne założenia współpracy, zanim przystąpi się do sporządzenia właściwej umowy wspólników. Taki dokument pozwala wcześniej wykryć potencjalne rozbieżności w oczekiwaniach i ocenić gotowość stron do kompromisu.
Podsumowanie: umowa wspólników jako fundament bezpiecznego rozwoju start-upu
Umowa wspólników to narzędzie o fundamentalnym znaczeniu dla każdej spółki zakładanej przez kilku wspólników. Jej właściwe sporządzenie pozwala na precyzyjne uregulowanie relacji, zapobiega konfliktom i wzmacnia zaufanie – nie tylko między wspólnikami, lecz także w oczach inwestorów, klientów i kontrahentów.
Z punktu widzenia praktyki prawniczej należy podkreślić, że każda umowa wspólników powinna być indywidualnie dostosowana do charakteru konkretnego przedsięwzięcia. Nie istnieje jeden uniwersalny wzór. Niezwykle istotne jest także zabezpieczenie zgodności postanowień umowy z obowiązującymi przepisami – nie tylko Kodeksu spółek handlowych, lecz również ustawami o ochronie konkurencji, danych osobowych oraz przepisami podatkowymi.
Wreszcie, warto pamiętać, że dobra umowa wspólników nie rozwiązuje jedynie problemów prawnych – pełni również funkcję kulturową i psychologiczną, wspierając przejrzystość, odpowiedzialność i zdrową dynamikę współpracy w zespole założycielskim.
W przypadku jakichkolwiek pytań w kwestiach związanych ze startupami zapraszamy do kontaktu pod adresem e-mail kontakt@kancelaria-pozniak.pl lub pod numerem telefonu +48 665 246 969.