Przegląd (Overview)
W dobie globalizacji i dynamicznego rozwoju technologii towary podwójnego zastosowania (dual-use items) odgrywają kluczową rolę w międzynarodowym handlu oraz w zapewnieniu bezpieczeństwa globalnego. Są to produkty, technologie i oprogramowanie, które mogą być wykorzystywane zarówno w celach cywilnych, jak i wojskowych, w tym w kontekście proliferacji broni masowego rażenia. Wraz z rosnącym znaczeniem tych towarów obserwujemy swoistą „rewolucję” w podejściu do ich regulacji, napędzaną przez nowe wyzwania geopolityczne, technologiczne i gospodarcze. W Polsce kwestie te regulują zarówno przepisy krajowe, jak i unijne, które w ostatnich latach uległy istotnym zmianom. Niniejszy artykuł analizuje tę rewolucję, ze szczególnym uwzględnieniem polskich regulacji prawnych, ich ewolucji, wyzwań oraz perspektyw na przyszłość, obejmując kluczowe aspekty, takie jak procedury zgodności, ochrona danych, prawo celne, sankcje międzynarodowe, licencjonowanie eksportu, prawo międzynarodowe, eksport usług oraz prawo zamówień publicznych.
Czym są towary podwójnego zastosowania?
Towary podwójnego zastosowania to produkty, które mogą być używane zarówno w zastosowaniach cywilnych, jak i w celach militarnych lub w działaniach zagrażających bezpieczeństwu międzynarodowemu. Przykłady obejmują zaawansowane technologie, takie jak oprogramowanie szyfrujące, maszyny CNC, materiały chemiczne, komponenty elektroniczne czy technologie druku 3D. Ich specyfika polega na potencjalnym ryzyku, że produkty pozornie przeznaczone do celów cywilnych mogą zostać wykorzystane w sposób sprzeczny z interesami bezpieczeństwa.
Na poziomie międzynarodowym obrót takimi towarami podlega ścisłej kontroli w ramach reżimów takich jak Układ z Wassenaar, Grupa Australijska czy Reżim Kontroli Technologii Rakietowych (MTCR). W Unii Europejskiej kluczowym aktem prawnym jest Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/821 z dnia 20 maja 2021 r., które zastąpiło wcześniejsze Rozporządzenie (WE) nr 428/2009. Polska, jako państwo członkowskie UE, implementuje te regulacje, dostosowując je do swojego porządku prawnego.
Polskie regulacje prawne
Podstawa prawna
W Polsce podstawą prawną dla kontroli obrotu towarami podwójnego zastosowania jest ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, zwana dalej „Ustawą o obrocie strategicznym”. Ustawa ta określa zasady kontroli eksportu, transferu, pośrednictwa i tranzytu towarów podwójnego zastosowania, a także ustanawia mechanizmy sankcji za naruszenia.
Organem właściwym do udzielania zezwoleń i nadzoru w sprawach dual-use jest minister właściwy do spraw gospodarki (obecnie: Minister Rozwoju i Technologii), współpracujący z innymi instytucjami, takimi jak Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW) czy Krajowa Administracja Skarbowa (KAS). Dodatkowo, polskie przepisy są zgodne z unijnym rozporządzeniem, które wymaga od państw członkowskich ustanowienia krajowych systemów kontroli eksportu.
Ewolucja regulacji
Polskie regulacje dotyczące towarów podwójnego zastosowania ewoluowały w odpowiedzi na zmieniające się realia międzynarodowe. Po przystąpieniu Polski do UE w 2004 r. konieczna była harmonizacja prawa krajowego z unijnymi standardami. Wprowadzenie Rozporządzenia (WE) nr 428/2009, a następnie jego aktualizacja w 2021 r., wymusiło na Polsce dostosowanie procedur administracyjnych i systemów licencjonowania eksportu.
Kluczowe zmiany w unijnym rozporządzeniu z 2021 r. obejmują:
a) wzmocnienie kontroli nad nowymi technologiami, takimi jak sztuczna inteligencja, technologie obliczeniowe czy oprogramowanie szyfrujące.
b) rozszerzenie zakresu kontroli na cybernarzędzia inwigilacyjne, które mogą być wykorzystywane do naruszania praw człowieka.
c) wprowadzenie mechanizmów koordynacji między państwami członkowskimi w celu zapewnienia spójności w stosowaniu sankcji i licencji.
W Polsce zmiany te przełożyły się na nowelizacje Ustawy o obrocie strategicznym oraz na bardziej rygorystyczne procedury weryfikacji eksportu. Przykładowo, wprowadzono obowiązek uzyskania licencji na eksport towarów nieujętych w unijnym wykazie towarów podwójnego zastosowania, jeśli istnieje ryzyko ich wykorzystania w sposób niezgodny z prawem (tzw. catch-all clause).
Uwaga: transfer towarów podwójnego zastosowania w obrębie Unii Europejskiej co do zasady nie wymaga zezwolenia; obowiązek dotyczy wyłącznie pozycji wymienionych w załączniku IV rozporządzenia (UE) 2021/821 (art. 11). Mechanizmy tzw. „catch-all” (art. 4-5) odnoszą się jedynie do eksportu poza Unię Europejską. Państwa członkowskie mogą jednak wprowadzać dodatkowe wymogi dla określonych kategorii produktów lub transferów wewnątrzunijnych (np. obowiązki notyfikacyjne lub szczególny nadzór służb bezpieczeństwa), co w Polsce widać m.in. w przepisach rozdziału 2a ustawy (monitoring przez ABW wybranych technologii telekomunikacyjnych i kryptograficznych).
Ponadto 8 września 2025 r. Komisja przyjęła akt delegowany aktualizujący wykaz kontrolny w załączniku I do rozporządzenia 2021/821 – eksporterzy powinni ponownie zweryfikować klasyfikacje swoich wyrobów.
Rewolucja w podejściu do towarów podwójnego zastosowania
Nowe technologie jako katalizator zmian
Dynamiczny rozwój technologii, takich jak sztuczna inteligencja, technologie kwantowe czy biotechnologie, zmienia krajobraz towarów podwójnego zastosowania. Produkty te, często rozwijane w sektorze prywatnym, stają się coraz trudniejsze do sklasyfikowania i kontrolowania. Przykładem może być oprogramowanie do rozpoznawania twarzy, które może być używane zarówno w systemach bezpieczeństwa, jak i do inwigilacji.
W odpowiedzi na te wyzwania UE i Polska wprowadzają bardziej elastyczne mechanizmy kontroli. Rozporządzenie (UE) 2021/821 kładzie nacisk na konieczność monitorowania nowych technologii, nawet jeśli nie znajdują się one na liście towarów podwójnego zastosowania. W Polsce wdrożenie ICP nie jest co do zasady obowiązkiem ustawowym – to standard należytej staranności i bywa warunkiem korzystania z niektórych unijnych zezwoleń ogólnych (np. EU007-EU008).
Wpływ geopolityki
Rewolucja w podejściu do towarów podwójnego zastosowania jest również napędzana przez zmiany geopolityczne. Konflikty, takie jak wojna na Ukrainie, oraz napięcia między mocarstwami (np. USA-Chiny) sprawiły, że kontrola eksportu stała się narzędziem polityki zagranicznej. Sankcje nałożone na Rosję po 2022 r. wymusiły na Polsce i innych krajach UE zaostrzenie procedur eksportowych, szczególnie w odniesieniu do technologii mogących wspierać rosyjski przemysł zbrojeniowy.
Polska, jako kraj graniczący z Rosją i Białorusią, odgrywa kluczową rolę w zapewnianiu skuteczności tych sankcji. Wprowadzono m.in. bardziej rygorystyczne kontrole celne oraz wzmożony screening sankcyjny i szczegółową dokumentację przy eksporcie do krajów trzecich – zwłaszcza w relacji z państwami objętymi sankcjami lub o podwyższonym ryzyku tranzytu.
Rola praw człowieka
Kolejnym aspektem rewolucji jest uwzględnianie praw człowieka w kontroli eksportu. Rozporządzenie (UE) 2021/821 wprowadziło obowiązek oceny, czy eksportowane towary mogą być wykorzystane do naruszania praw człowieka, np. poprzez użycie oprogramowania inwigilacyjnego. W Polsce przedsiębiorcy muszą uwzględniać te wymogi w swoich strategiach eksportowych, co zwiększa ich odpowiedzialność prawną.
Compliance i odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych
Obowiązki przedsiębiorstw w zakresie procedur zgodności
Wewnętrzne programy zgodności (Internal Compliance Programmes, ICP) stanowią kluczowy element systemu należytej staranności przy eksporcie towarów podwójnego zastosowania.
Choć w Polsce wdrożenie ICP nie jest formalnym obowiązkiem ustawowym, stanowi standard dobrej praktyki i element należytej staranności, a w niektórych przypadkach (np. korzystanie z unijnych zezwoleń ogólnych EU007–EU008) jest warunkiem korzystania z uprawnienia eksportowego. ICP obejmuje zestaw procedur i polityk wewnętrznych mających na celu identyfikację, ocenę i minimalizację ryzyka związanego z eksportem. W Polsce przedsiębiorstwa powinny w szczególności:
a) w zakresie klasyfikacji towarów: określić, czy ich produkty znajdują się na liście towarów podwójnego zastosowania lub podlegają klauzuli catch-all,
b) w zakresie klasyfikacji weryfikacji odbiorców: sprawdzić, czy końcowy użytkownik towarów nie jest objęty sankcjami międzynarodowymi,
c) w zakresie klasyfikacji prowadzenia dokumentacji: przechowywać szczegółowe zapisów dotyczących transakcji eksportowych przez co najmniej 5 lat (liczone od końca roku kalendarzowego, w którym dokonano transakcji),
d) w zakresie klasyfikacji szkoleń personelu: zapewnić regularne szkolenia dla pracowników w zakresie przepisów eksportowych.
Brak wdrożenia ICP może skutkować uznaniem, że przedsiębiorstwo nie dopełniło należytej staranności, co zwiększa ryzyko sankcji w przypadku naruszeń.
Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych
Ustawa z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych może mieć zastosowanie, jeżeli czyn osoby fizycznej pozostaje w związku z działalnością podmiotu, przyniósł (lub mógł przynieść) korzyść oraz występuje wina w organizacji. Sankcja pieniężna: 1 000-5 000 000 zł, nie więcej niż 3% przychodu; co do zasady odpowiedzialność ma charakter wtórny wobec odpowiedzialności osoby fizycznej. Ustawodawca dopuszcza przy tym odpowiedzialność podmiotu zbiorowego także w razie braku prawomocnego skazania osoby fizycznej, jeżeli wina w organizacji jest dostatecznie wykazana (art. 4a ustawy). Odpowiedzialność ta jest uruchamiana, gdy:
a) naruszenie zostało dokonane w ramach działalności podmiotu zbiorowego,
b) czyn zabroniony przyniósł lub mógł przynieść podmiotowi korzyści majątkowe,
c) firma nie dopełniła obowiązków w zakresie należytej staranności, np. braku wdrożenia ICP.
Odpowiedzialność podmiotu zbiorowego może obejmować zarówno czyny umyślne, jak i nieumyślne, jeśli wynikają one z niedostatecznych procedur wewnętrznych.
Przykłady kar i sankcji
W Polsce przypadki kar za naruszenia przepisów o towarach podwójnego zastosowania są stosunkowo rzadkie, ale mogą obejmować:
Grzywny finansowe: na podstawie ustawy o obrocie strategicznym, administracyjne kary pieniężne wynikające z ustawy o obrocie strategicznym wynoszą co do zasady do 200 000 zł (np. za obrót bez zezwolenia) oraz do 100 000 zł za naruszenia ewidencyjno-sprawozdawcze; niezależnie od tego przepisy karne przewidują odpowiedzialność karną za najpoważniejsze naruszenia.
Konfiskata towarów: w przypadku nielegalnego eksportu towary mogą zostać skonfiskowane przez służby celne.
Cofnięcie lub zmiana zezwolenia (art. 17 ustawy o obrocie z 29.11.2000 r.): w razie naruszeń organ może cofnąć albo zmienić zezwolenie; możliwe jest również wydanie decyzji zakazującej korzystania z krajowego lub unijnego zezwolenia ogólnego.
Przykładem może być sprawa z 2019 r., kiedy polska firma została ukarana grzywną za eksport komponentów elektronicznych do kraju objętego sankcjami bez wymaganej licencji. Choć szczegóły takich spraw są często poufne, przypadki te pokazują, że organy kontrolne, takie jak Krajowa Administracja Skarbowa (KAS), aktywnie monitorują przestrzeganie przepisów. Innym przykładem jest nałożenie sankcji na przedsiębiorstwo z sektora chemicznego za nieumyślny eksport substancji chemicznych, które mogły zostać wykorzystane w produkcji broni chemicznej.
Ochrona danych i prywatności a technologie dual-use
Potencjalne naruszenia RODO
Eksport technologii, takich jak oprogramowanie do monitoringu, rozpoznawania twarzy czy sztucznej inteligencji, może prowadzić do naruszeń Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 (RODO) oraz polskiej Ustawy z dnia 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych. Przykładowo, eksport oprogramowania inwigilacyjnego do krajów, gdzie nie obowiązują odpowiednie standardy ochrony danych, może skutkować naruszeniem zasad przekazywania danych poza Europejski Obszar Gospodarczy (EOG).
Zgodnie z RODO, przekazywanie danych osobowych poza EOG wymaga zapewnienia odpowiedniego poziomu ochrony, np. poprzez standardowe klauzule umowne, decyzje o odpowiednim poziomie ochrony lub wiążące reguły korporacyjne. Jeśli technologia dual-use umożliwia przetwarzanie danych osobowych w sposób niezgodny z prawem, przedsiębiorca może narazić się na sankcje, w tym grzywny do 20 mln euro lub 4% globalnego obrotu rocznego.
Przykładem może być eksport oprogramowania do rozpoznawania twarzy do kraju o niskich standardach ochrony danych, gdzie technologia ta jest wykorzystywana do masowej inwigilacji. W takim przypadku przedsiębiorca może ponieść odpowiedzialność prawną zarówno na gruncie przepisów o ochronie danych osobowych, jak i przepisów dotyczących kontroli eksportu i sankcji, jeżeli nie dochował wymaganej należytej staranności.
Połączenie z prawami człowieka
Rozporządzenie (UE) 2021/821 wprowadziło obowiązek oceny, czy eksportowane towary mogą być wykorzystane do naruszania praw człowieka, np. poprzez użycie oprogramowania inwigilacyjnego do tłumienia wolności słowa lub prześladowania mniejszości. W Polsce przedsiębiorcy muszą uwzględniać te wymogi w swoich strategiach eksportowych, co wymaga ścisłej współpracy z organami administracyjnymi, takimi jak Urząd Ochrony Danych Osobowych (UODO), oraz przestrzegania zasad RODO.
Prawa człowieka i ochrona danych łączą się w kontekście eksportu technologii dual-use, ponieważ wiele z tych technologii (np. systemy monitoringu) przetwarza dane osobowe w sposób, który może prowadzić do naruszeń prywatności. Przedsiębiorcy muszą więc przeprowadzać ocenę ryzyka nie tylko pod kątem zgodności z przepisami dual-use, ale również w kontekście ochrony danych i praw człowieka.
Prawo celne i praktyka Krajowej Administracji Skarbowej
Procedury celne
Eksport towarów podwójnego zastosowania podlega ścisłym procedurom celnym, które są nadzorowane przez Krajową Administrację Skarbową (KAS). Kluczowe elementy obejmują:
1) zgłoszenie celne – eksporter musi złożyć zgłoszenie celne w systemie elektronicznym AES (następca ECS), obsługiwanym na PUESC, wskazując, czy towar podlega kontroli dual-use. Zgłoszenie zawiera szczegółowe informacje o towarze, jego klasyfikacji oraz odbiorcy,
2) weryfikację licencji – KAS sprawdza, czy eksporter posiada ważną licencję eksportową wydaną przez Ministerstwo Rozwoju i Technologii. Brak licencji skutkuje zatrzymaniem przesyłki,
3) kontrolę fizyczną – w niektórych przypadkach towary są poddawane kontroli fizycznej na granicy, zwłaszcza jeśli istnieją podejrzenia co do ich przeznaczenia.
Narzędzia kontrolne KAS
KAS wykorzystuje szereg narzędzi do monitorowania eksportu, w tym:
1) systemy analityczne – narzędzia takie jak System Informacji Celno-Skarbowej (SISC) umożliwiają analizę danych o transakcjach eksportowych w celu identyfikacji potencjalnych naruszeń,
2) współpraca międzynarodowa – KAS korzysta z narzędzi dedykowanych do obszaru dual-use oraz krajowych systemów teleinformatycznych do weryfikacji zezwoleń i warunków, a także mechanizmów wymiany informacji między organami państw członkowskich,
3) kontrola na granicy – funkcjonariusze KAS przeprowadzają wyrywkowe kontrole towarów na przejściach granicznych, wspomagane przez systemy skanowania i analizy ryzyka.
Współpraca między służbami
KAS współpracuje z innymi służbami, takimi jak Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW) i Straż Graniczna, w celu zapewnienia skutecznej kontroli. ABW odpowiada za ocenę ryzyka związanego z końcowymi użytkownikami, w szczególności w kontekście sankcji międzynarodowych. Straż Graniczna wspiera KAS w fizycznych kontrolach na granicy, zwłaszcza w przypadku eksportu do krajów sąsiadujących, takich jak Rosja czy Białoruś. Współpraca ta jest szczególnie istotna w kontekście sankcji nałożonych po 2022 r., które wymagają ścisłego monitorowania łańcuchów dostaw.
Sankcje międzynarodowe i ich implementacja w polskim systemie prawnym
Wdrożenie sankcji
Polska stosuje sankcje przede wszystkim na podstawie decyzji i rozporządzeń UE (m.in. rozporządzenie 833/2014), które obowiązują bezpośrednio; w zakresie krajowej listy, egzekwowania i kar – na podstawie ustawy z 13 kwietnia 2022 r. o szczególnych rozwiązaniach w zakresie przeciwdziałania wspieraniu agresji na Ukrainę oraz służących ochronie bezpieczeństwa narodowego (tekst jedn. Dz.U. 2025 poz. 514). W 2025 r. Rada UE przyjęła 16. pakiet (24 lutego 2025 r.), 17. pakiet (20 maja 2025 r.) oraz 18. pakiet (18 lipca 2025 r.). W kolejnych miesiącach UE kontynuowała tę linię, przyjmując m.in. 19. pakiet sankcji wobec Rosji 23 października 2025 r. W praktyce wdrożenie sankcji wymaga od polskich przedsiębiorców:
– weryfikacji listy sankcyjnej przed każdą transakcją eksportową,
– zgłaszania wszelkich podejrzeń o potencjalne naruszenia do odpowiednich organów,
– monitorowania zmian w unijnych i międzynarodowych listach sankcyjnych.
Procedura wpisania lub usunięcia z listy sankcyjnej
Wpisanie podmiotu na listę sankcyjną odbywa się na poziomie UE przez Radę Unii Europejskiej na podstawie analizy ryzyka i dowodów dostarczonych przez państwa członkowskie lub instytucje międzynarodowe. Na poziomie UE: wpisy/utrzymanie na listach sankcyjnych Rady UE zaskarża się do Sądu Unii Europejskiej w trybie skargi o stwierdzenie nieważności (art. 263 TFUE). Na poziomie krajowym (MSWiA): po wyczerpaniu środków z k.p.a. przysługuje skarga do WSA. Usunięcie z listy następuje na wniosek do właściwego organu (np. do Rady UE – delisting – albo do MSWiA), z wykazaniem braku dalszych podstaw do utrzymania wpisu.
Konsekwencje nieświadomego naruszenia sankcji
Nieświadome naruszenie sankcji może skutkować poważnymi konsekwencjami, w tym:
a) grzywnami finansowymi: zgodnie z ustawą o obrocie strategicznym, administracyjne kary pieniężne wynoszą co do zasady do 200 000 zł (np. za obrót bez zezwolenia – art. 37) oraz do 100 000 zł za naruszenia ewidencyjno-sprawozdawcze (art. 37a-37b); niezależnie od tego przepisy karne przewidują karę pozbawienia wolności od roku do 10 lat za najpoważniejsze naruszenia (art. 33 ustawy o obrocie strategicznym). Niezależnie od powyższego, na gruncie ustawy z 13 kwietnia 2022 r. (tzw. ustawy sankcyjnej) za naruszenie środków ograniczających grozi administracyjna kara pieniężna do 20 000 000 zł (nakładana przez naczelnika urzędu celno-skarbowego), obok odpowiedzialności karnej,
b) konfiskatą towarów: towary eksportowane wbrew sankcjom mogą zostać skonfiskowane,
c) cofnięciem lub zmianą zezwolenia / ograniczeniem UGEA: organ może cofnąć albo zmienić zezwolenie (ustawa z 29.11.2000 r.) lub ograniczyć możliwość korzystania z unijnych zezwoleń ogólnych w razie naruszeń; równolegle możliwe są administracyjne kary na gruncie ustawy sankcyjnej (do 20 000 000 zł).
Aby uniknąć odpowiedzialności, przedsiębiorcy muszą wykazać, że dołożyli należytej staranności, np. poprzez wdrożenie ICP i regularne sprawdzanie list sankcyjnych.
Procedura uzyskania licencji eksportowej w Polsce
Typy licencji
W Polsce wyróżnia się trzy główne typy licencji eksportowych:
a) unijne zezwolenia ogólne (UGEAs EU001-EU008) – możliwe dodatkowe warunki (np. ICP) w zależności od zezwolenia,
b) zezwolenie indywidualne (krajowe) – na konkretną transakcję i odbiorcę (wyższe ryzyko),
c) zezwolenie globalne (krajowe) – wielokrotne wysyłki do określonych odbiorców/państw dla doświadczonych eksporterów,
d) krajowe zezwolenia ogólne – stosowane wyjątkowo, dla ściśle określonych przypadków.
Wymagane dokumenty
Do uzyskania licencji eksportowej wymagane są:
a) wniosek o wydanie licencji, dostępny na stronie Ministerstwa Rozwoju i Technologii,
b) dokumenty potwierdzające klasyfikację towarów, np. specyfikacja techniczna lub certyfikaty,
c) zaświadczenie o końcowym użytkowniku (end-user certificate), potwierdzające przeznaczenie towarów,
d) dokumenty potwierdzające wdrożenie ICP, jeśli dotyczy,
e) informacje o odbiorcy i kraju docelowym.
Proces i odwołania
Proces uzyskania licencji eksportowej trwa zazwyczaj od 30 do 60 dni, w zależności od złożoności sprawy. Wniosek jest rozpatrywany przez Ministerstwo Rozwoju i Technologii, które może konsultować się z ABW lub innymi służbami. W przypadku odmowy eksporter może w terminie 14 dni złożyć wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy (art. 127 § 3 k.p.a.). Po decyzji w tym trybie przysługuje skarga do WSA.
Prawo międzynarodowe i dual-use: relacje z państwami trzecimi
Umowy międzynarodowe
Polska aktywnie uczestniczy w międzynarodowych reżimach kontroli eksportu, takich jak:
a) Układ z Wassenaar: reguluje kontrolę eksportu towarów i technologii o znaczeniu strategicznym, w tym technologii elektronicznych i oprogramowania,
b) Grupa Australijska: skupia się na kontroli chemikaliów i technologii biologicznych, które mogą być wykorzystane w broni chemicznej lub biologicznej,
c) reżim Kontroli Technologii Rakietowych (MTCR): dotyczy technologii rakietowych i systemów przenoszenia broni masowego rażenia.
Reżimy te ustalają listy kontrolne, które są podstawą dla unijnych i polskich regulacji. Polska, jako członek tych porozumień, zobowiązana jest do wdrażania ich wytycznych w krajowym systemie prawnym.
Rola WTO
Światowa Organizacja Handlu (WTO) nie reguluje bezpośrednio towarów podwójnego zastosowania, ale jej zasady dotyczące niedyskryminacji w handlu mają wpływ na kształtowanie polityki eksportowej. Kontrola dual-use jest uznawana za wyjątek od zasad wolnego handlu ze względu na bezpieczeństwo narodowe, co pozwala krajom wprowadzać ograniczenia eksportowe bez naruszania zasad WTO.
Relacje z państwami trzecimi, zwłaszcza spoza UE, są dodatkowo skomplikowane przez konieczność zapewnienia zgodności z międzynarodowymi sankcjami oraz różnice w systemach prawnych. Polska, jako kraj graniczący z państwami spoza UE, odgrywa kluczową rolę w monitorowaniu eksportu do takich krajów jak Rosja czy Białoruś.
Nowe wyzwania prawne: eksport usług
Regulacje usług
Rozporządzenie (UE) 2021/821 obejmuje m.in. pośrednictwo (brokering), świadczenie tzw. technical assistance oraz niematerialne transfery technologii/oprogramowania (ITT). Usługi chmurowe jako takie nie są odrębną kategorią kontrolną – podlegają przepisom dual-use tylko wtedy, gdy w ich ramach dochodzi do udostępnienia technologii lub oprogramowania ujętego w wykazie (np. poprzez zdalny dostęp dla odbiorcy w państwie trzecim). W Polsce ustawa o obrocie strategicznym wymaga licencjonowania takich usług, jeżeli mogą one wspierać proliferację broni masowego rażenia lub w inny sposób zagrażać bezpieczeństwu państwa albo międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu. Przykłady obejmują:
a) doradztwo w zakresie projektowania systemów uzbrojenia,
b) transfer oprogramowania chmurowego, które może być wykorzystane do celów militarnych,
c) szkolenia techniczne dotyczące technologii dual-use.
Kontrola usług jest szczególnie trudna, ponieważ nie dotyczy fizycznych towarów, a często wiedzy niematerialnej, co wymaga od przedsiębiorców szczególnej staranności w weryfikacji odbiorców.
Przykłady przypadków
Przykładem może być sprawa z 2020 r., kiedy niemiecka firma została ukarana za transfer wiedzy technicznej dotyczącej oprogramowania szyfrującego do kraju objętego sankcjami. W Polsce podobne przypadki są rzadkie, ale rosnąca rola usług chmurowych i technologii cyfrowych zwiększa ryzyko takich naruszeń. Innym przykładem jest transfer oprogramowania AI do kraju trzeciego, które zostało wykorzystane w systemach inwigilacyjnych, co doprowadziło do nałożenia sankcji na eksportera.
Prawo zamówień publicznych a dual-use
Ograniczenia w zamówieniach publicznych
Zamawiający publiczny w Polsce musi uwzględniać ograniczenia dotyczące towarów podwójnego zastosowania, szczególnie przy zakupach technologii strategicznych, takich jak sprzęt IT czy technologie komunikacyjne. Zgodnie z Ustawą z dnia 11 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych, zamawiający może wymagać od dostawców:
a) potwierdzenia zgodności z przepisami dual-use,
b) certyfikatów lub licencji eksportowych, jeśli towary pochodzą z krajów trzecich,
c) deklaracji, że towary nie będą wykorzystywane w sposób sprzeczny z bezpieczeństwem narodowym,
W przypadku zamówień publicznych na technologie dual-use, zamawiający muszą również uwzględniać wymogi bezpieczeństwa narodowego, co może prowadzić do wykluczenia niektórych dostawców.
Bariery dla firm spoza UE
Firmy spoza UE mogą napotykać bariery w przetargach publicznych, jeśli ich produkty podlegają ograniczeniom eksportowym. Zamawiający mogą wymagać dodatkowych certyfikatów lub ograniczać udział takich firm ze względu na ryzyko związane z bezpieczeństwem narodowym. Przykładowo, w przetargach na dostawę sprzętu telekomunikacyjnego dopuszczalne ograniczenia muszą wynikać z Prawa zamówień publicznych, przepisów sektorowych dotyczących obronności i bezpieczeństwa, art. 346 TFUE lub mechanizmów przewidzianych w prawie unijnym – i podlegają ścisłej, wyjątkowej wykładni.
Perspektywy na przyszłość
Digitalizacja i nowe technologie
Przyszłość regulacji towarów podwójnego zastosowania w Polsce i UE będzie w dużej mierze zależała od digitalizacji procesów kontroli eksportu. Wprowadzenie systemów elektronicznych do zarządzania licencjami oraz wykorzystanie sztucznej inteligencji do monitorowania łańcuchów dostaw może znacząco ułatwić przedsiębiorcom przestrzeganie przepisów. Przykładem jest postępująca cyfryzacja krajowych e-systemów licencyjnych i wymiany informacji w ramach Dual-Use Coordination Group, a po stronie celnej – pełne wdrożenie AES.
Wzmocnienie współpracy międzynarodowej
Polska, jako aktywny członek UE i uczestnik międzynarodowych reżimów kontroli eksportu, będzie musiała kontynuować współpracę z partnerami międzynarodowymi w celu harmonizacji standardów. Kluczowe będzie również przeciwdziałanie próbom omijania sankcji, np. poprzez eksport przez kraje trzecie, takie jak Turcja czy kraje Azji Środkowej.
Edukacja i wsparcie dla przedsiębiorców
Aby ułatwić polskim firmom dostosowanie się do nowych regulacji, konieczne jest zwiększenie działań edukacyjnych oraz wsparcia ze strony administracji. Organizowanie szkoleń, udostępnianie wytycznych oraz uproszczenie procedur administracyjnych może znacząco poprawić sytuację przedsiębiorców, szczególnie w sektorze MŚP.
Podsumowanie
Rewolucja w sprawach towarów podwójnego zastosowania to efekt splotu czynników technologicznych, geopolitycznych i społecznych. Polska, jako państwo członkowskie UE, aktywnie uczestniczy w tych zmianach, dostosowując swoje regulacje do unijnych standardów. Wdrożenie procedur zgodności, ochrona danych, ścisła kontrola celna, implementacja sankcji, licencjonowanie eksportu, przestrzeganie prawa międzynarodowego, kontrola usług oraz uwzględnianie ograniczeń w zamówieniach publicznych to kluczowe elementy tego procesu. Wyzwaniem pozostaje pogodzenie wymogów bezpieczeństwa z potrzebami przedsiębiorców, którzy muszą działać w coraz bardziej złożonym środowisku prawnym. W nadchodzących latach digitalizacja, współpraca międzynarodowa oraz edukacja będą kluczowymi czynnikami w kształtowaniu przyszłości kontroli obrotu towarami podwójnego zastosowania w Polsce.
W przypadku jakichkolwiek pytań w sprawach związanych z technologiami podwójnego zastosowania zapraszamy do kontaktu pod adresem e-mail kontakt@kancelaria-pozniak.pl lub pod numerem telefonu +48 665 246 969.