Krótki przegląd artykułu (overview)
Umowa sprzedaży udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością (sp. z o.o.) jest kluczowym narzędziem w obrocie gospodarczym, regulowanym przede wszystkim przez Kodeks spółek handlowych (KSH). Niniejszy artykuł omawia wymogi formalne takiej umowy, jej treść, skutki prawne, ryzyka prawne oraz obowiązki stron po jej zawarciu. Szczególną uwagę poświęcono formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, wymaganej pod rygorem nieważności, oraz wyjątkom od tej reguły, np. w przypadku umów zawieranych za granicą lub w systemie S24. Artykuł zawiera przykłady praktyczne, takie jak sytuacje związane z brakiem zgody spółki na zbycie udziałów, opodatkowaniem PCC czy ryzykami prawnymi, takimi jak nieskuteczność przeniesienia własności. Odniesiono się również do orzecznictwa sądowego, m.in. wyroków Sądu Najwyższego i WSA.
Wymogi formalne umowy sprzedaży udziałów
Forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi
Zgodnie z art. 180 Kodeksu spółek handlowych (KSH), umowa sprzedaży udziałów w spółce z o.o. wymaga formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi pod rygorem nieważności (KSH). Jak wyjaśnił Wojewódzki Sąd Administracyjny we Wrocławiu w wyroku z 30 października 2007 r. (I SA/Wr 744/07, Legalis), forma ta jest zachowana zarówno, gdy podpis złożono w obecności notariusza, jak i gdy podpis został uznany za własnoręczny przed notariuszem w późniejszym terminie. W takim przypadku datą zawarcia umowy jest data notarialnej legalizacji podpisu. Wymóg ten dotyczy jednak tylko czynności rozporządzających, czyli przenoszących własność udziałów. Umowy zobowiązujące, np. przedwstępne, nie wymagają tej formy, co daje stronom większą elastyczność.
Przykładem praktycznym może być sytuacja, w której wspólnik podpisuje umowę sprzedaży udziałów, ale nie stawia się u notariusza w dniu podpisania. Jeśli później potwierdzi podpis przed notariuszem, W przypadku braku potwierdzenia podpisu przed notariuszem, umowa będzie nieważna, a kupujący nie nabędzie udziałów, co może prowadzić do sporów prawnych.
Wyjątki od wymogu formy notarialnej
KSH przewiduje odstępstwa od wymogu formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. W przypadku spółek założonych w systemie teleinformatycznym S24, umowa sprzedaży udziałów może być zawarta przy użyciu wzorca w systemie, z podpisem kwalifikowanym, zaufanym lub osobistym (art. 180 § 2 KSH). Tego rodzaju umowy są jednak ograniczone do prostych transakcji, ponieważ system nie pozwala na dodawanie własnych postanowień.
Innym wyjątkiem jest sprzedaż udziałów za granicą, regulowana przez art. 11 Rozporządzenia Rzym I (WE) nr 593/2008 (Dziennik Urzędowy UE). Jeśli umowa jest zawierana we Francji, gdzie dla spółek będących odpowiednikiem sp. z o.o. wystarczająca jest zwykła forma pisemna, umowa sprzedaży udziałów w polskiej spółce z o.o. zawarta w tej formie będzie ważna. Potwierdza to postanowienie Sądu Rejonowego dla Krakowa-Śródmieścia z 14 sierpnia 2012 r. (KR.XI NS-Rej.KRS/013596/12/027, Legalis).
Przykładem może być polski wspólnik sprzedający udziały we Francji. Jeśli umowa zostanie zawarta w zwykłej formie pisemnej, będzie ważna, ale skuteczność wobec polskiej spółki wymaga zawiadomienia i dowodu przeniesienia własności, np. potwierdzenia zapłaty ceny.
Forma pełnomocnictwa i zgody osób trzecich
Jeśli sprzedaż udziałów dokonywana jest przez pełnomocnika, pełnomocnictwo musi być udzielone w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi (art. 99 § 1 KC). Podobnie zgoda osoby trzeciej, np. organu administracji, musi spełniać ten wymóg (art. 63 § 2 KC). Wyjątkiem jest zgoda zarządu spółki na zbycie udziałów, o której mowa w art. 182 § 3 KSH, wymagana w formie pisemnej, jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z 29 sierpnia 2013 r. (I CSK 713/12, Legalis).
Przykładem jest sytuacja, w której wspólnik chce sprzedać udziały, ale umowa spółki wymaga zgody zarządu. Brak zgody w formie pisemnej może uniemożliwić skuteczne zbycie, co prowadzi do sporów między stronami, np. gdy zarząd odmawia zgody z powodów formalnych.
Treść umowy sprzedaży udziałów
Essentialia negotii umowy
Do podstawowych elementów umowy sprzedaży udziałów (essentialia negotii) należą: oznaczenie stron (sprzedającego i kupującego), wskazanie liczby i rodzaju udziałów (np. zwykłych lub uprzywilejowanych) oraz cena sprzedaży. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 23 lutego 2011 r. (V CSK 286/10, Legalis), udziały mogą być oznaczone np. poprzez wskazanie ich liczby lub ułamka kapitału zakładowego, co ułatwia identyfikację w przypadku braku numerów udziałów (art. 174 § 6 KSH).
Przykładem jest umowa sprzedaży 50% udziałów w spółce z o.o. o kapitale zakładowem 100 000 zł. Sprzedający musi wskazać, czy sprzedaje udziały zwykłe, czy uprzywilejowane, aby uniknąć nieporozumień, np. w przypadku sporu o prawa głosu na zgromadzeniu wspólników.
Rozbudowane postanowienia umów
W praktyce umowy sprzedaży udziałów są często bardziej skomplikowane. Mogą zawierać oświadczenia i zapewnienia sprzedającego (representations & warranties) dotyczące stanu prawnego udziałów i spółki, warunki zawieszające, np. uzyskanie zgody Prezesa UOKiK na koncentrację (art. 13 Ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, Dz.U. z 2021 r. poz. 275), czy niewykonanie prawa pierwokupu przez KOWR w przypadku udziałów w spółkach rolnych (art. 3a Ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, Dz.U. z 2022 r. poz. 2569). Warto podkreślić, że warunki zawieszające, takie jak uzyskanie zgody UOKiK czy KOWR, nie odraczają automatycznie skutku przeniesienia własności udziałów, jeśli nie zostały wyraźnie zapisane w umowie zgodnie z art. 155 § 1 KC. Brak takiego zapisu oznacza, że własność przechodzi na kupującego z chwilą zawarcia umowy, co może skomplikować sytuację, jeśli warunek nie zostanie spełniony.
Przykładem jest transakcja sprzedaży udziałów w spółce rolnej, gdzie KOWR ma prawo pierwokupu. Brak wyraźnego zapisu w umowie, że przeniesienie własności jest uzależnione od zgody KOWR, może skutkować przejściem własności przed uzyskaniem zgody, co naraża strony na ryzyko sporów prawnych, np. gdy KOWR skorzysta z prawa pierwokupu po fakcie.
Moment przejścia własności
Zgodnie z art. 155 § 1 KC, umowa sprzedaży przenosi własność udziałów na kupującego, chyba że strony postanowią inaczej. W praktyce często wiąże się to z zapłatą ceny, co wymaga potwierdzenia, np. wyciągu bankowego, do zawiadomienia spółki (art. 187 KSH). Jak zauważył A. Opalski w komentarzu do KSH (Kodeks spółek handlowych, t. II A, 2018), w niektórych przypadkach stosuje się per analogiam przepisy o przelewie wierzytelności, co pozwala odsunąć skutek rozporządzający.
Przykładem jest umowa, w której strony ustalają, że własność udziałów przechodzi po uznaniu konta sprzedającego. Jeśli sprzedający nie potwierdzi zapłaty, kupujący może mieć problem z udowodnieniem nabycia udziałów wobec spółki, np. przy próbie wpisu do księgi udziałów.
Ryzyka prawne związane z umową sprzedaży udziałów
Nieskuteczność przeniesienia własności
Jednym z głównych ryzyk prawnych jest nieskuteczność przeniesienia własności udziałów z powodu niezachowania formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, wymaganej przez art. 180 KSH. Jeśli umowa nie spełnia tego wymogu, jest nieważna, co uniemożliwia przeniesienie własności. Przykładem może być sytuacja, w której strony podpisują umowę w zwykłej formie pisemnej, pomijając poświadczenie notarialne. W efekcie kupujący nie staje się wspólnikiem, a transakcja może zostać zakwestionowana przez sąd lub spółkę, np. w postępowaniu przed KRS.
Bezskuteczność wobec spółki
Zgodnie z art. 187 KSH, sprzedaż udziałów jest bezskuteczna wobec spółki do czasu zawiadomienia jej o zbyciu wraz z dowodem, np. umową sprzedaży i potwierdzeniem zapłaty. Brak zawiadomienia oznacza, że kupujący nie może wykonywać praw wspólnika, takich jak prawo głosu na zgromadzeniu wspólników. Przykładem jest nabywca, który opóźnia zawiadomienie spółki, co prowadzi do wykluczenia go z udziału w kluczowych decyzjach, np. podziale zysku lub wyborze zarządu.
Odpowiedzialność za wady prawne udziałów
Sprzedający ponosi odpowiedzialność za wady prawne udziałów, np. gdy udziały są obciążone zastawem lub prawami osób trzecich, o czym nie poinformował kupującego. W takich przypadkach kupujący może dochodzić roszczeń na podstawie przepisów o rękojmi (art. 556 KC i nast.). Przykładem jest sytuacja, w której udziały sprzedane jako wolne od obciążeń okazują się zastawione na rzecz banku. Kupujący może żądać obniżenia ceny lub odstąpienia od umowy, co wymaga jednak odpowiednich zapisów w umowie sprzedaży, takich jak oświadczenia i zapewnienia (representations & warranties).
Skutki sprzedaży udziałów
Prawa i obowiązki nabywcy
Nabywca udziałów przejmuje wszystkie prawa i obowiązki związane z udziałami, takie jak prawo do dywidendy czy głosu na zgromadzeniu wspólników. Jednak, jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z 4 września 2014 r. (II CSK 776/13, Legalis), nie przechodzą na niego wierzytelności sprzedającego wobec spółki, np. uchwalona dywidenda, jeśli w dniu jej uchwalenia sprzedający był wspólnikiem (art. 193 § 1 KSH).
Przykładem jest wspólnik, który sprzedaje udziały po uchwale o wypłacie dywidendy. Nabywca nie otrzyma tej dywidendy, chyba że umowa wyraźnie przewiduje przelew wierzytelności (art. 65 § 2 KC), np. w formie dodatkowego porozumienia.
Odpowiedzialność solidarna
Zgodnie z art. 186 KSH, nabywca odpowiada solidarnie ze sprzedającym za niespełnione świadczenia należne spółce, np. dopłaty. Roszczenia spółki przedawniają się po 3 latach od zgłoszenia zbycia (art. 187 KSH).
Przykładem jest sytuacja, w której spółka żąda od nabywcy dopłaty, której nie uiścił sprzedający. Nabywca musi być świadomy ryzyka odpowiedzialności, co powinno zostać uwzględnione w due diligence przed transakcją, np. poprzez analizę historii finansowej spółki.
Obowiązki po zawarciu umowy
Zawiadomienie spółki
Zgodnie z art. 187 KSH, sprzedaż udziałów jest skuteczna wobec spółki dopiero po zawiadomieniu jej o zbyciu wraz z dowodem, np. umową sprzedaży i potwierdzeniem zapłaty. Spółka aktualizuje księgę udziałów i składa listę wspólników do KRS, jeśli zmienia się udział wspólnika posiadającego co najmniej 10% kapitału.
Przykładem jest opóźnienie w zawiadomieniu spółki, co może uniemożliwić nabywcy wykonywanie praw wspólnika, np. udziału w zgromadzeniu wspólników, co może wpłynąć na decyzje strategiczne spółki.
Podatek od czynności cywilnoprawnych (PCC)
Sprzedaż udziałów podlega opodatkowaniu PCC w wysokości 1% wartości rynkowej udziałów. Kupujący musi złożyć deklarację i zapłacić podatek w ciągu 14 dni (art. 10 ust. 1 Ustawy o PCC, Dz.U. z 2023 r. poz. 170).
Przykładem jest kupujący, który nie rozliczył PCC w terminie, co skutkuje naliczeniem odsetek przez urząd skarbowy. Włączenie klauzuli o rozliczeniu PCC do umowy może zabezpieczyć strony przed takimi problemami, np. poprzez wskazanie terminu zapłaty podatku.
Sprzedaż części udziału
Zbycie części lub ułamkowej części udziału jest możliwe, jeśli umowa spółki na to pozwala (art. 181 § 1 KSH), a wartość udziału po podziale nie będzie niższa niż 50 zł. Tego rodzaju transakcje wymagają formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, ponieważ wzorzec S24 nie obejmuje sprzedaży części udziałów.
Przykładem jest wspólnik posiadający jeden udział o wartości 10 000 zł, który chce sprzedać połowę. Jeśli umowa spółki na to pozwala, transakcja jest możliwa, ale wymaga notarialnego poświadczenia podpisów, co zwiększa koszty transakcji.
Podsumowanie i praktyczne wskazówki
Umowa sprzedaży udziałów w spółce z o.o. jest złożoną transakcją wymagającą ścisłego przestrzegania wymogów formalnych KSH, w szczególności formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Kluczowe jest precyzyjne określenie przedmiotu sprzedaży, uwzględnienie warunków zawieszających oraz zabezpieczenie interesów stron, np. poprzez klauzule o zapłacie czy odpowiedzialności za wady. Ryzyka prawne, takie jak nieskuteczność przeniesienia czy bezskuteczność wobec spółki, wymagają szczególnej uwagi podczas negocjacji i due diligence. Przedsiębiorcy powinni skonsultować się z prawnikiem, aby zminimalizować te ryzyka oraz zapewnić zgodność z obowiązkami rejestrowymi i podatkowymi. Więcej informacji o obowiązkach rejestrowych można znaleźć w przewodniku Legalis.
W przypadku jakichkolwiek pytań w sprawach związanych ze sprzedażą udziałów w spółce z o. o. i nie tylko zapraszamy do kontaktu pod adresem e-mail kontakt@kancelaria-pozniak.pl lub pod numerem telefonu +48 665 246 969.