W praktyce obrotu gospodarczego typu B2B rośnie zainteresowanie stosowaniem nietypowych, tzw. „egzotycznych” klauzul umownych. Często wywodzą się one z systemu common law, a ich umiejętne wdrożenie może znacząco zwiększyć bezpieczeństwo kontraktowe. Jednakże zastosowanie tych instytucji w polskim porządku prawnym wymaga uwzględnienia specyfiki polskiego prawa cywilnego, w szczególności zasad swobody umów (art. 353¹ k.c.), obowiązujących przepisów ustawowych oraz zasad współżycia społecznego.
Poniżej omówiono kilka ciekawych klauzul spotykanych w praktyce B2B.
1. Klauzula Material Adverse Change (MAC)
Pojęcie i funkcja klauzuli MAC
Klauzula Material Adverse Change (MAC) – nazywana także Material Adverse Effect (MAE) – stanowi jedno z najistotniejszych narzędzi kontraktowych służących ograniczeniu ryzyka transakcyjnego. Jej istotą jest przyznanie jednej ze stron umowy, najczęściej kupującemu lub kredytodawcy, prawa do odstąpienia od wykonania zobowiązań lub renegocjacji warunków umowy w przypadku wystąpienia określonych negatywnych zmian o charakterze materialnym. Klauzula ta odgrywa kluczową rolę w transakcjach typu M&A (fuzje i przejęcia), finansowaniu inwestycji oraz umowach kredytowych, gdzie czas między zawarciem umowy a jej pełnym wykonaniem może być znaczący, a ryzyko zmiany sytuacji stron – realne.
W praktyce gospodarczej klauzula MAC pełni funkcję warunku rozwiązującego lub warunku zawieszającego, który wpływa na dalsze obowiązywanie lub skuteczność zobowiązania umownego. Celem klauzuli jest ochrona strony uprawnionej przed sytuacją, w której wskutek nagłych i poważnych okoliczności wykonanie umowy przestaje odpowiadać jej uzasadnionym interesom gospodarczym.
Zakres zastosowania i interpretacja klauzuli
Zakres zastosowania klauzuli MAC jest kształtowany przez wolę stron i powinien być precyzyjnie określony w umowie. W standardowej praktyce gospodarczej uznaje się, że materialna negatywna zmiana obejmuje takie zdarzenia jak: poważne pogorszenie sytuacji finansowej lub operacyjnej podmiotu będącego stroną transakcji, utrata kluczowych kontraktów, zmiany regulacyjne mające istotny wpływ na przedmiot działalności, katastrofy naturalne, wybuch konfliktów zbrojnych lub inne okoliczności o charakterze systemowym (np. kryzysy finansowe lub epidemie).
Niemniej, wiele klauzul MAC wprowadza wyłączenia, aby ograniczyć ich zastosowanie do zmian odnoszących się bezpośrednio do jednej strony umowy, a nie ogólnych zmian na rynku lub w gospodarce. Powszechnie wyłącza się skutki tzw. force majeure, zmiany w branży, zmiany prawa lub negatywne zmiany makroekonomiczne o charakterze globalnym, chyba że w sposób nieproporcjonalny wpływają na konkretną stronę.
Interpretacja klauzuli MAC w przypadku sporu wymaga wykazania, że zmiana jest zarówno materialna (tj. znacząca w skali wpływu na sytuację strony lub wartość przedmiotu umowy), jak i adverse (tj. negatywna dla strony uprawnionej). Dokonując takiej oceny, sądy i trybunały arbitrażowe biorą pod uwagę przede wszystkim treść klauzuli, a także całokształt okoliczności gospodarczych i prawnych związanych z transakcją.
Klauzula MAC w orzecznictwie i praktyce międzynarodowej
W praktyce anglosaskiej (zwłaszcza w USA) klauzula MAC była przedmiotem licznych sporów sądowych, w których wypracowano bogaty dorobek orzeczniczy. Sądy amerykańskie przyjmują zasadę, że aby powołanie się na klauzulę MAC było skuteczne, zmiana musi być trwała, znacząca i istotnie wpływać na wartość przedmiotu transakcji lub zdolność strony do realizacji umowy. Przejściowe trudności finansowe czy krótkoterminowe zmiany w wynikach operacyjnych nie są zazwyczaj uznawane za wystarczające podstawy do powołania się na MAC.
W europejskiej praktyce transakcyjnej klauzule MAC są również szeroko stosowane, jednak ich skuteczność i interpretacja mogą być bardziej restrykcyjne, zwłaszcza w systemach prawnych opartych na zasadzie pacta sunt servanda oraz ochronie pewności obrotu prawnego. W Polsce, choć brak jest jeszcze bogatego orzecznictwa w tym zakresie, klauzula MAC jest coraz częściej wprowadzana do umów inwestycyjnych i kredytowych, a jej skuteczność będzie oceniana zgodnie z zasadami ogólnymi prawa cywilnego, w tym dotyczącymi wykładni oświadczeń woli stron (art. 65 KC).
Znaczenie praktyczne
Odpowiednio sformułowana klauzula MAC stanowi istotny element zarządzania ryzykiem transakcyjnym. Z jednej strony zapewnia inwestorom, kredytodawcom i kupującym bezpieczeństwo w przypadku wystąpienia nieprzewidzianych zdarzeń, z drugiej zaś zwiększa przejrzystość i stabilność transakcji, zmuszając strony do dokładnego określenia, jakie zmiany traktują jako istotne i jakie konsekwencje powinny z nich wynikać.
Wprowadzenie klauzuli MAC do umowy powinno być przedmiotem starannej analizy i negocjacji, uwzględniającej zarówno charakter przedmiotu transakcji, jak i potencjalne ryzyka gospodarcze, prawne i regulacyjne. Precyzyjne zdefiniowanie przesłanek wyzwalających zastosowanie klauzuli oraz procedur związanych z jej wykonaniem minimalizuje ryzyko późniejszych sporów interpretacyjnych.
Podsumowanie
Klauzula Material Adverse Change jest dziś nieodzownym elementem w profesjonalnym obrocie gospodarczym, zapewniając stronom większą elastyczność w reagowaniu na zmieniające się warunki otoczenia prawnego i ekonomicznego. Jej rola będzie prawdopodobnie rosła wraz ze wzrostem nieprzewidywalności rynków i coraz większym znaczeniem dynamicznego zarządzania ryzykiem w dużych transakcjach handlowych i finansowych.
2. Klauzula eskalacyjna (multi-tiered dispute resolution)
Pojęcie i funkcja klauzuli eskalacyjnej
Klauzula eskalacyjna, znana także jako klauzula wielopoziomowego rozstrzygania sporów (ang. multi-tiered dispute resolution clause), to mechanizm umowny służący organizacji i etapowaniu sposobu rozwiązywania sporów pomiędzy stronami umowy. Jej istota polega na wprowadzeniu obowiązkowych, następujących po sobie faz, które strony muszą przejść przed skierowaniem sporu do postępowania sądowego lub arbitrażowego.
Celem klauzuli eskalacyjnej jest przede wszystkim promowanie polubownych metod rozwiązywania sporów poprzez umożliwienie stronom wcześniejszego, mniej kosztownego i mniej czasochłonnego załatwienia konfliktu. W ten sposób klauzula ta realizuje ideę ochrony trwałości stosunków umownych oraz efektywności obrotu gospodarczego.
Typowa struktura klauzuli eskalacyjnej
Klauzula eskalacyjna zazwyczaj przewiduje trzy główne etapy rozstrzygania sporu:
a) negocjacje – w pierwszej kolejności strony zobowiązują się do podjęcia bezpośrednich rozmów w celu rozwiązania sporu. W umowie często wskazuje się czas trwania negocjacji (np. 30 lub 60 dni) oraz osoby odpowiedzialne za ich prowadzenie, zwykle na określonym szczeblu organizacyjnym.
b) mediacja – jeśli negocjacje nie przyniosą rezultatu, spór zostaje skierowany do mediacji, czyli prowadzonego przez neutralną osobę lub instytucję procesu, którego celem jest ułatwienie osiągnięcia porozumienia. Umowa może wskazywać konkretnego mediatora, centrum mediacyjne lub regulamin mediacji.
c) arbitraż lub sąd – w razie niepowodzenia wcześniejszych etapów, strony mogą skierować spór do rozstrzygnięcia przez sąd powszechny lub sąd arbitrażowy, zgodnie z uprzednimi ustaleniami zawartymi w umowie.
Każdy z etapów ma charakter warunku wstępnego, którego spełnienie jest niezbędne dla przejścia do kolejnej fazy rozwiązywania sporu.
Funkcje i zalety klauzuli eskalacyjnej
Klauzula eskalacyjna pełni kilka istotnych funkcji w obrocie gospodarczym:
- minimalizacja kosztów i czasu – rozstrzyganie sporów w drodze negocjacji lub mediacji jest znacznie tańsze i szybsze niż proces sądowy czy arbitraż,
- zachowanie relacji biznesowych – rozwiązanie sporu w sposób polubowny zwiększa szanse na kontynuację współpracy gospodarczej między stronami,
- formalizacja procesu rozwiązywania konfliktów – klauzula eskalacyjna porządkuje procedurę postępowania w razie sporu, zmniejszając ryzyko chaosu komunikacyjnego,
- promowanie alternatywnych metod rozstrzygania sporów (ADR) – wpisuje się w szerszy trend popularyzacji mediacji i negocjacji w obrocie gospodarczym.
Problematyka wykonalności i praktyczne wyzwania
Klauzule eskalacyjne budzą jednak pewne kontrowersje na gruncie ich wykonalności. Kluczowe znaczenie ma precyzyjne i jednoznaczne sformułowanie obowiązków stron. Brak wystarczającej precyzji może prowadzić do uznania klauzuli za niewiążącą, zwłaszcza jeśli obowiązek prowadzenia negocjacji lub mediacji został określony w sposób niejasny lub fakultatywny.
Sądy i trybunały arbitrażowe w różnych systemach prawnych różnie oceniają skuteczność takich klauzul. Przykładowo, w orzecznictwie anglosaskim (Common Law) wykształciła się tendencja do uznawania, że obowiązkowe etapy rozwiązywania sporów muszą być opisane w sposób dostatecznie określony (ang. „certainty”). Z kolei w systemach prawa kontynentalnego, np. niemieckiego czy francuskiego, dopuszcza się większą elastyczność, o ile z klauzuli wynika jednoznaczna intencja stron co do etapowości rozwiązywania konfliktów.
W Polsce brak jednolitego orzecznictwa w tej materii, jednak dominujący pogląd wskazuje, że należy respektować klauzule eskalacyjne, o ile nie pozostawiają one wątpliwości co do ich obowiązkowego charakteru i sposobu wykonania.
Nieprzeprowadzenie wymaganego etapu (np. negocjacji lub mediacji) przed wniesieniem sprawy do sądu lub arbitrażu może skutkować oddaleniem pozwu jako przedwczesnego lub nawet odrzuceniem pozwu.
Wskazówki dla prawidłowego konstruowania klauzuli eskalacyjnej
Aby zapewnić skuteczność klauzuli eskalacyjnej, zaleca się:
- jasne określenie obowiązku podjęcia negocjacji i mediacji, a nie jedynie ich dopuszczenie,
- wskazanie terminów na przeprowadzenie poszczególnych etapów,
- określenie instytucji mediacyjnej lub zasad mediacji (np. mediacja według regulaminu określonego centrum mediacji),
- wprowadzenie sposobu dokumentowania przebiegu poszczególnych etapów,
- ustalenie, jakie działania pozwalają uznać etap za zakończony (np. podpisanie protokołu z negocjacji, zaświadczenie o zakończeniu mediacji).
Podsumowanie
Klauzula eskalacyjna stanowi ważny element nowoczesnych umów gospodarczych, pozwalający zracjonalizować proces rozwiązywania sporów i zmniejszyć ryzyko eskalacji konfliktów. Jej skuteczność zależy jednak od starannego sformułowania i pełnego respektowania obowiązków wynikających z kolejnych etapów rozwiązania sporu. Wprowadzenie wielopoziomowej procedury rozwiązywania sporów stanowi wyraz świadomego zarządzania ryzykiem w relacjach kontraktowych, a także wpisuje się w szerszy nurt dążenia do odciążenia sądów powszechnych i promowania alternatywnych metod rozwiązywania konfliktów.
3. Klauzula zmiany kontroli właścicielskiej (change of control)
Pojęcie i funkcja klauzuli zmiany kontroli
Klauzula zmiany kontroli właścicielskiej (ang. Change of Control Clause) jest instrumentem prawnym powszechnie stosowanym w umowach handlowych, w szczególności w umowach inwestycyjnych, kredytowych, dostawczych, licencyjnych oraz umowach o świadczenie usług. Celem tej klauzuli jest ochrona interesów strony, dla której zmiana właściciela lub podmiotu sprawującego kontrolę nad kontrahentem może stanowić istotne zagrożenie gospodarcze, organizacyjne lub strategiczne.
W istocie klauzula zmiany kontroli umożliwia jednej ze stron umowy podjęcie określonych działań w przypadku wystąpienia zmiany właściciela, zmiany kontroli korporacyjnej lub przejęcia decydującego wpływu nad stroną umowy przez inny podmiot. Najczęściej są to uprawnienia do wypowiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym, renegocjacji jej warunków, przyspieszenia płatności (w przypadku umów kredytowych) lub uzyskania dodatkowych zabezpieczeń.
Zakres zastosowania i konstrukcja klauzuli
Zakres zastosowania klauzuli change of control zależy od woli stron i powinien być precyzyjnie określony w treści umowy. Klauzula ta powinna definiować, co dokładnie oznacza „zmiana kontroli”. W praktyce definicja ta może obejmować m.in. zmianę większościowego właściciela, zmianę osoby sprawującej kontrolę operacyjną lub strategiczną, połączenie, podział lub przejęcie spółki, a także nabycie istotnej części aktywów.
Typowa klauzula zmiany kontroli obejmuje:
- przesłankę aktywującą: wystąpienie zmiany właściciela lub innej zmiany strukturalnej,
- uprawnienia strony: np. prawo do odstąpienia od umowy, prawo do wypowiedzenia umowy, prawo do renegocjacji jej warunków,
- procedurę: np. obowiązek niezwłocznego poinformowania o zmianie kontroli oraz termin na wykonanie uprawnień wynikających z klauzuli.
W szczególności w umowach kredytowych change of control jest klasyfikowana jako tzw. event of default (przypadek naruszenia umowy), skutkujący obowiązkiem natychmiastowej spłaty kredytu lub umożliwiający instytucji finansowej wstrzymanie dalszego finansowania.
Funkcje i znaczenie praktyczne klauzuli
Klauzula zmiany kontroli pełni kilka istotnych funkcji praktycznych:
- po pierwsze, chroni stronę przed ryzykiem współpracy z podmiotem, którego struktura właścicielska lub zarządcza ulega istotnej zmianie w sposób niezależny od jej woli. Zmiana ta może skutkować zmianą profilu ryzyka kontrahenta, jego strategii biznesowej, wiarygodności finansowej lub zgodności z wartościami i politykami drugiej strony,
- po drugie, klauzula change of control zwiększa bezpieczeństwo prawne i przewidywalność stosunków kontraktowych, dając stronie możliwość reakcji na zmiany, które mogłyby istotnie zmienić warunki pierwotnie zawartego porozumienia,
- po trzecie, w umowach inwestycyjnych klauzula ta może chronić inwestora przed utratą kontroli nad podmiotem portfelowym lub przed ryzykiem przejęcia przez konkurenta,
- wreszcie, w transakcjach fuzji i przejęć obecność klauzul change of control może mieć istotny wpływ na wycenę spółki oraz na warunki zawieranych transakcji, zwłaszcza jeśli znaczna część wartości spółki wynika z jej kluczowych kontraktów handlowych zawierających takie klauzule.
Klauzula change of control w praktyce polskiej i międzynarodowej
W polskim systemie prawnym brak jest szczegółowej regulacji ustawowej dotyczącej klauzul zmiany kontroli. Ich skuteczność ocenia się w oparciu o ogólne zasady prawa cywilnego, w tym zasadę swobody umów (art. 353¹ Kodeksu cywilnego) oraz zasady wykładni oświadczeń woli (art. 65 KC). Jednocześnie, polskie sądy przywiązują istotną wagę do precyzyjności postanowień umownych, dlatego klauzule change of control powinny być sformułowane w sposób jednoznaczny, aby uniknąć wątpliwości co do ich zakresu i sposobu wykonania.
W praktyce międzynarodowej klauzule change of control są standardowym elementem umów, a ich stosowanie jest wspierane przez bogate orzecznictwo i standardy dokumentacyjne, zwłaszcza na rynku anglosaskim. Przykładowo, w umowach kredytowych opartych na wzorcach Loan Market Association (LMA) change of control jest jednym z kluczowych przypadków naruszenia (events of default).
Warto również zaznaczyć, że w niektórych jurysdykcjach (np. w USA) zmiana kontroli właścicielskiej może wywoływać skutki regulacyjne, takie jak obowiązek zgłoszenia transakcji do organów antymonopolowych lub uzyskania określonych zezwoleń administracyjnych, co dodatkowo komplikuje skutki zmiany kontroli.
Kluczowe elementy skutecznej klauzuli change of control
Aby klauzula zmiany kontroli była skuteczna i użyteczna, powinna zawierać następujące elementy:
- dokładną definicję zmiany kontroli, uwzględniającą strukturę prawną kontrahenta i specyfikę transakcji,
- procedurę notyfikacji zmiany kontroli, w tym termin i formę powiadomienia,
- precyzyjne określenie skutków zmiany kontroli, takich jak prawo do rozwiązania umowy, przyspieszenia płatności, renegocjacji warunków lub uzyskania dodatkowych zabezpieczeń,
- określenie podmiotów wyłączonych, jeżeli strony chcą, by niektóre zmiany (np. wewnętrzne reorganizacje w grupie kapitałowej) nie aktywowały klauzuli.
Staranna redakcja tych elementów zwiększa skuteczność klauzuli i minimalizuje ryzyko późniejszych sporów interpretacyjnych.
Podsumowanie
Klauzula zmiany kontroli właścicielskiej jest jednym z kluczowych narzędzi kontraktowych służących zarządzaniu ryzykiem relacyjnym w obrocie gospodarczym. Jej prawidłowe wprowadzenie do umowy zwiększa bezpieczeństwo stron, umożliwia reakcję na istotne zmiany w sytuacji kontrahenta i chroni interesy gospodarcze w sytuacjach nadzwyczajnych. Rosnąca dynamika rynków, wzrost liczby przejęć i reorganizacji kapitałowych powoduje, że znaczenie klauzul change of control będzie w dalszym ciągu wzrastać, a ich profesjonalna konstrukcja stanie się jednym z fundamentów skutecznej ochrony kontraktowej.
4. Klauzula break-up fee
Klauzula break-up fee to umowne zobowiązanie jednej ze stron do zapłaty określonej kwoty pieniężnej na rzecz drugiej strony w przypadku, gdy zawarcie lub realizacja planowanej umowy – najczęściej transakcji inwestycyjnej lub przejęcia – nie dojdzie do skutku z przyczyn przewidzianych w umowie. Klauzula ta jest powszechnie stosowana w praktyce międzynarodowej, szczególnie w transakcjach typu M&A, ale coraz częściej spotyka się ją również na gruncie polskiego prawa, mimo braku wyraźnej regulacji ustawowej. Jej podstawą jest zasada swobody umów wyrażona w art. 353¹ Kodeksu cywilnego.
Funkcja i cele stosowania klauzuli
Głównym celem break-up fee jest ochrona strony, która poniosła znaczne koszty przygotowania transakcji – zarówno finansowe, jak i organizacyjne – i oczekiwała jej finalizacji. Zapłata uzgodnionej z góry kwoty stanowi rodzaj rekompensaty za utracony czas, środki wydatkowane na due diligence, konsultacje prawne, finansowe i techniczne, a często także za utratę innych potencjalnych okazji inwestycyjnych. Po stronie podmiotu zobowiązanego do zapłaty break-up fee może to być forma „wykupu” prawa do odstąpienia od dalszych negocjacji lub niewywiązania się z ustaleń w określonych okolicznościach, takich jak np. przyjęcie korzystniejszej oferty od innego kontrahenta (tzw. superior offer) czy brak zgody wspólników lub organów nadzorczych.
Klauzula break-up fee pełni również istotną funkcję dyscyplinującą strony – wzmacnia zaufanie i stabilność procesu negocjacyjnego, sygnalizując powagę intencji zawarcia transakcji. Może ona również zniechęcać do angażowania się w równoległe rozmowy z innymi podmiotami lub do arbitralnego wycofywania się z ustaleń.
Charakter prawny i dopuszczalność w polskim prawie
W polskim systemie prawnym break-up fee nie jest instytucją wprost uregulowaną, jednak dopuszcza się jej stosowanie na podstawie ogólnych zasad prawa cywilnego, w tym zasady swobody umów. W zależności od treści konkretnego postanowienia może ona pełnić funkcję zbliżoną do odszkodowania umownego, kary umownej lub swoistej opłaty za wycofanie się z transakcji. Należy przy tym pamiętać, że kara umowna jako instytucja prawna odnosi się jedynie do niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań niepieniężnych (art. 483 k.c.), dlatego kwalifikacja break-up fee jako kary umownej bywa kwestionowana, zwłaszcza gdy zobowiązanie odnosi się do świadczenia pieniężnego.
Kluczowe dla skuteczności klauzuli jest precyzyjne określenie przesłanek, które uruchamiają obowiązek zapłaty, wysokości opłaty oraz związanych z nią konsekwencji. Jeżeli break-up fee ma charakter zryczałtowanego odszkodowania, strony powinny rozważyć, czy dopuszczają możliwość dochodzenia dalszych roszczeń, czy uznają wypłatę tej kwoty za ostateczne rozliczenie szkody.
Zastrzeżenia praktyczne i ryzyka
Z uwagi na potencjalnie znaczny rozmiar break-up fee i skutki jej zastosowania, postanowienie takie może być oceniane przez sąd pod kątem zgodności z zasadami współżycia społecznego lub klauzulami generalnymi (np. art. 5 k.c.). Zwłaszcza zbyt wysoka opłata, nieadekwatna do rzeczywistych kosztów czy ryzyka ponoszonego przez drugą stronę, może zostać uznana za nieważną lub podlegać miarkowaniu.
Dla uniknięcia sporów rekomenduje się staranne opracowanie klauzuli z udziałem doradców prawnych, przy czym zasadnicze znaczenie ma ustalenie jej roli – czy ma być to klasyczna opłata za rezygnację z transakcji, czy też instrument zabezpieczający w sensie odszkodowawczym lub gwarancyjnym. Strony mogą również przewidzieć odmienną klauzulę dla sytuacji, gdy to kupujący (a nie sprzedający) nie finalizuje transakcji – wówczas mówimy o tzw. reverse break-up fee.
Podsumowanie
Break-up fee to narzędzie kontraktowe, które – jeśli jest właściwie skonstruowane – może odegrać istotną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa i przejrzystości dużych transakcji gospodarczych. Chociaż nie ma wyraźnego odpowiednika w polskich przepisach, nie stoi w sprzeczności z obowiązującym porządkiem prawnym i może być skutecznie wykorzystywane w praktyce. Kluczowe jest jednak zachowanie przejrzystości, proporcjonalności i precyzji – zarówno w zakresie warunków aktywujących obowiązek zapłaty, jak i samej kwoty oraz jej funkcji w ramach całej umowy.
5. Klauzula earn-out
Klauzula earn-out to postanowienie umowne, które przewiduje, że część ceny transakcji – najczęściej sprzedaży udziałów lub przedsiębiorstwa – zostanie wypłacona sprzedającemu dopiero po spełnieniu określonych warunków w przyszłości, zazwyczaj związanych z wynikami finansowymi lub operacyjnymi sprzedawanego podmiotu. W praktyce transakcyjnej, zwłaszcza w fuzjach i przejęciach (M&A), earn-out pełni funkcję kompromisowego rozwiązania pomiędzy stronami o odmiennych oczekiwaniach co do wyceny i przyszłego rozwoju spółki będącej przedmiotem transakcji.
Funkcja i korzyści wynikające ze stosowania klauzuli
Celem wprowadzenia mechanizmu earn-out jest zniwelowanie ryzyka asymetrii informacji i różnic w ocenie wartości spółki przez kupującego i sprzedającego. W sytuacji, gdy sprzedający uważa, że firma ma wysoki potencjał wzrostu, ale kupujący nie jest skłonny zapłacić wysokiej ceny z góry, earn-out umożliwia rozłożenie płatności w czasie, uzależniając część ceny od faktycznych osiągnięć spółki po transakcji. Dzięki temu sprzedający może „udowodnić” wartość swojego biznesu, a kupujący ogranicza ryzyko przepłacenia.
Dla sprzedającego korzyścią jest szansa na uzyskanie wyższej ceny, jeśli spółka osiągnie zakładane cele. Dla kupującego – możliwość płatności warunkowej, powiązanej z rzeczywistym wynikiem, a nie tylko z prognozami lub deklaracjami. Taki układ może być również skutecznym sposobem na utrzymanie sprzedającego (np. dotychczasowego właściciela lub kluczowego menedżera) w strukturach spółki przez określony czas po transakcji, ponieważ wypłata części ceny zależy od dalszego zaangażowania i wyników.
Konstrukcja i elementy kluczowe
Klauzula earn-out powinna zawierać precyzyjne określenie warunków, od których uzależniona jest wypłata dodatkowej części ceny. Najczęściej stosuje się wskaźniki finansowe, takie jak przychód, EBITDA, zysk netto czy liczba nowych klientów. Możliwe jest również odniesienie się do konkretnych zdarzeń operacyjnych, np. podpisania określonego kontraktu lub osiągnięcia kamienia milowego w rozwoju produktu.
Ważnym elementem jest także czas trwania okresu earn-out (zazwyczaj 1–3 lata) oraz sposób jego rozliczenia, w tym zasady sprawozdawczości finansowej, prawo kontroli danych przez sprzedającego, a także mechanizmy rozwiązywania ewentualnych sporów dotyczących realizacji warunków.
Z perspektywy kupującego istotne jest zabezpieczenie swobody operacyjnej i unikanie sytuacji, w której sprzedający, pozostając zaangażowany w działalność spółki, podejmuje działania ukierunkowane jedynie na maksymalizację wypłat z earn-outu, nawet kosztem długofalowej stabilności firmy. Z kolei sprzedający powinien zadbać o to, aby kupujący nie doprowadził do sytuacji, w której realizacja założonych celów stanie się niemożliwa, np. przez ograniczenie budżetu, zmianę strategii czy wprowadzenie niekorzystnych zmian organizacyjnych.
Aspekty prawne i praktyczne ryzyka
W polskim porządku prawnym klauzula earn-out nie ma odrębnej regulacji, ale znajduje pełne oparcie w zasadzie swobody umów (art. 353¹ k.c.). Może być wkomponowana zarówno w umowy sprzedaży udziałów, jak i przedsiębiorstw lub zorganizowanych części przedsiębiorstw. Wymaga szczególnej ostrożności redakcyjnej i przejrzystości, ponieważ ewentualne niejasności co do warunków wypłaty lub sposobu ich weryfikacji mogą prowadzić do poważnych sporów sądowych lub arbitrażowych.
Typowe ryzyka wiążą się z nieprecyzyjnym określeniem wskaźników, których osiągnięcie warunkuje wypłatę, a także z brakiem odpowiednich mechanizmów kontroli. Częstym problemem jest również brak zaufania między stronami, który może eskalować w sytuacji, gdy po transakcji ich interesy stają się rozbieżne. Kluczowe znaczenie ma zatem odpowiednie zabezpieczenie interesów obu stron, np. poprzez szczegółowy załącznik z formułami wyliczeń, harmonogramem raportowania, klauzulami dostępu do danych finansowych czy nawet arbitrażem technicznym.
Podsumowanie
Klauzula earn-out to elastyczne narzędzie kontraktowe, które może skutecznie wspierać zamknięcie transakcji, zwłaszcza gdy strony różnią się co do oceny wartości spółki. Odpowiednio skonstruowana, może godzić interesy sprzedającego i kupującego, budując pomost pomiędzy oczekiwaniami stron. Jednak jej zastosowanie wymaga dużej precyzji, przejrzystości oraz wzajemnego zaufania – bez nich earn-out może stać się źródłem istotnych napięć i konfliktów po transakcji. Warto zatem, aby strony już na etapie negocjacji zasięgnęły wsparcia profesjonalnych doradców prawnych i finansowych, którzy pomogą zaprojektować klarowny, wykonalny i bezpieczny mechanizm odroczonej ceny.
6. Klauzula non-reliance
Klauzula non-reliance to postanowienie umowne, zgodnie z którym jedna ze stron (najczęściej kupujący lub inwestor) oświadcza, że nie opiera się na żadnych zapewnieniach, oświadczeniach czy informacjach przedstawionych przez drugą stronę poza tymi, które zostały wyraźnie zawarte w treści umowy. Celem tej klauzuli jest ograniczenie ryzyka zgłaszania roszczeń z tytułu rzekomego wprowadzenia w błąd, niedopowiedzeń lub niepełnych informacji ujawnionych w toku negocjacji.
W praktyce gospodarczej klauzula non-reliance jest powszechnie stosowana w umowach inwestycyjnych, transakcjach typu M&A oraz wszelkich porozumieniach, w których stronom zależy na jasnym określeniu, że odpowiedzialność kontraktowa ogranicza się wyłącznie do zapisów zawartych w umowie, a nie do wcześniejszych rozmów, ofert, prezentacji czy materiałów informacyjnych
Znaczenie i funkcja praktyczna klauzuli
Klauzula non-reliance pełni przede wszystkim funkcję ochronną dla strony udzielającej informacji, zazwyczaj sprzedającego lub emitenta udziałów. Jej celem jest wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności za nieautoryzowane lub nieformalne wypowiedzi, jakie mogły paść w trakcie negocjacji, spotkań roboczych czy prezentacji. Strona, która podpisuje umowę zawierającą klauzulę non-reliance, przyjmuje na siebie ryzyko wynikające z oparcia decyzji biznesowej wyłącznie na zapisach umowy i własnym due diligence, a nie na dodatkowych materiałach lub wypowiedziach.
Z punktu widzenia drugiej strony, klauzula ta stanowi zabezpieczenie przed zarzutem działania w złej wierze, zatajenia informacji lub celowego wprowadzenia w błąd. Jej zastosowanie zmierza do wyłączenia możliwości powoływania się na przepisy o odpowiedzialności deliktowej, w tym art. 86 i nast. Kodeksu cywilnego, regulujące instytucję błędu, podstępu i wprowadzenia w błąd jako podstawy do unieważnienia umowy.
Dopuszczalność i skuteczność w polskim porządku prawnym
Mimo że klauzula non-reliance nie jest wprost uregulowana w polskim ustawodawstwie, jest co do zasady dopuszczalna, o ile nie narusza przepisów bezwzględnie obowiązujących ani zasad współżycia społecznego. Jej stosowanie znajduje podstawę w zasadzie swobody umów (art. 353¹ k.c.), a jej skuteczność zależy w dużej mierze od tego, czy została sformułowana precyzyjnie, jasno i w sposób jednoznaczny.
W praktyce skuteczność klauzuli non-reliance może być kwestionowana, jeżeli strona mimo jej podpisania wykaże, że została celowo wprowadzona w błąd, a druga strona działała z zamiarem zatajenia istotnych informacji. Zgodnie z orzecznictwem, nawet zawarcie takiej klauzuli nie chroni przed skutkami rażącego naruszenia zasad dobrej wiary lub świadomego ukrycia informacji, które powinny były zostać ujawnione. W takich przypadkach sąd może uznać, że klauzula ta została zastosowana w sposób sprzeczny z naturą stosunku prawnego lub zasadami współżycia społecznego.
Konstrukcja klauzuli
W dobrze skonstruowanej klauzuli non-reliance powinno znaleźć się wyraźne oświadczenie strony, że zawarła umowę wyłącznie na podstawie własnych ustaleń, analizy oraz informacji zawartych w samej umowie. Nierzadko klauzula zawiera także sformułowania, iż żadna ze stron nie polegała na jakichkolwiek wcześniejszych prezentacjach, oświadczeniach, materiałach informacyjnych lub innych zapewnieniach – pisemnych czy ustnych – poza tymi, które zostały zawarte bezpośrednio w umowie lub w załącznikach do niej.
W praktyce, klauzula non-reliance bywa łączona z innymi mechanizmami ochronnymi, jak klauzule entire agreement (umowa całościowa) czy exclusion of liability (wyłączenie odpowiedzialności), tworząc spójny system ograniczenia ryzyka związanego z informacjami pozakontraktowymi.
Podsumowanie
Klauzula non-reliance to istotne narzędzie kontraktowe pozwalające ograniczyć odpowiedzialność stron za wypowiedzi i informacje spoza umowy. Jej skuteczność zależy od precyzji sformułowania oraz zgodności z zasadami prawa cywilnego. W praktyce biznesowej pełni ważną funkcję ochronną, ale nie zwalnia stron z obowiązku działania w dobrej wierze i z poszanowaniem obowiązków informacyjnych. Prawidłowe stosowanie tej klauzuli wymaga zatem nie tylko ostrożności przy jej redagowaniu, ale również dbałości o przejrzystość relacji informacyjnych w toku całego procesu negocjacyjnego.
7. Klauzula step-in rights – instrument ochrony interesów inwestora i partnera finansowego
Klauzula step-in rights (zwana też prawem wejścia lub przejęcia) to zaawansowany mechanizm umowny, który umożliwia określonemu podmiotowi – najczęściej inwestorowi, kredytodawcy lub partnerowi finansowemu – przejęcie kontroli nad projektem, przedsięwzięciem lub wykonywaniem zobowiązań jednej ze stron umowy, w sytuacji gdy ta strona nie wykonuje ich należycie lub doszło do innych, wcześniej określonych zdarzeń wywołujących ryzyko niepowodzenia inwestycji.
Klauzula ta znajduje szerokie zastosowanie w projektach infrastrukturalnych (PPP, energetyka, budownictwo), kontraktach EPC (engineering, procurement and construction), finansowaniu projektów oraz długoterminowych umowach dostaw lub usług, gdzie występuje istotny udział podmiotów trzecich – banków, funduszy lub innych interesariuszy oczekujących stabilności i zabezpieczenia swoich interesów.
Istota i cel klauzuli step-in rights
Podstawowym celem step-in rights jest umożliwienie inwestorowi lub podmiotowi finansującemu interwencji w projekt w celu jego uratowania, dokończenia lub zabezpieczenia przed dalszą eskalacją ryzyka. Zamiast biernie obserwować niewykonanie zobowiązań przez pierwotnego wykonawcę, instytucja posiadająca prawo „wejścia” może przejąć jego obowiązki, powierzyć je podwykonawcy, tymczasowemu zarządcy lub samodzielnie realizować projekt do czasu usunięcia przeszkód lub podjęcia dalszych decyzji (np. restrukturyzacyjnych).
Klauzula taka działa więc jako forma zarządzania ryzykiem kontraktowym i inwestycyjnym, dając uprawnionemu realny wpływ na dalszy los projektu bez konieczności rozwiązywania umowy czy inicjowania postępowania sądowego. W typowych przypadkach prawa step-in są aktywowane w sytuacjach takich jak: rażące naruszenie warunków umowy, opóźnienia w realizacji projektu, zagrożenie upadłością wykonawcy lub inne zdarzenia zdefiniowane jako „zdarzenia uruchamiające” (ang. trigger events).
Charakter prawny i konstrukcja klauzuli
Step-in rights nie są uregulowane w polskim Kodeksie cywilnym jako osobna instytucja, jednak ich stosowanie znajduje pełne oparcie w zasadzie swobody umów (art. 353¹ k.c.). Z prawnego punktu widzenia można je traktować jako warunkową cesję obowiązków, upoważnienie do działania w cudzym imieniu lub – w niektórych przypadkach – jako warunkową zmianę stron umowy. Ze względu na ich nietypowy charakter wymagają one precyzyjnej regulacji umownej, zarówno co do zakresu i sposobu wykonania uprawnienia, jak i skutków prawnych jego uruchomienia.
Dobrze skonstruowana klauzula powinna zawierać jasne:
- przesłanki skorzystania z prawa step-in, np. konkretne opóźnienia, niewypłacalność, utrata zezwoleń,
- procedurę wejścia – czyli sposób powiadomienia stron, terminy i dokumenty wymagane do przejęcia obowiązków,
- zakres kompetencji podmiotu wstępującego, w tym prawo do zarządzania projektem, dokonywania płatności, zawierania umów zastępczych itp.,
- czasowe ograniczenia prawa wejścia – np. do momentu usunięcia naruszenia lub całkowitego zakończenia inwestycji.
Ważnym aspektem jest również uzgodnienie, czy podmiot wykonujący step-in działa jako nowa strona umowy, pełnomocnik, zarządca tymczasowy, czy w jeszcze innym charakterze – co może mieć wpływ na zakres jego odpowiedzialności wobec kontrahentów, osób trzecich oraz organów administracyjnych.
Praktyczne znaczenie i ryzyka
Klauzula step-in rights odgrywa istotną rolę w ochronie interesów finansujących i inwestorów w projektach długoterminowych i kapitałochłonnych. Umożliwia ona szybką reakcję na sytuacje kryzysowe i minimalizuje ryzyko związane z upadłością lub niewypłacalnością wykonawców. Co istotne, dzięki jej zastosowaniu możliwe jest uniknięcie formalnego rozwiązywania umów, co niekiedy może prowadzić do dodatkowych roszczeń, przestojów i konfliktów sądowych.
Z drugiej strony, stosowanie klauzuli wymaga szczególnej ostrożności i wyważenia interesów stron. Jej nieprecyzyjne sformułowanie lub uruchomienie w sytuacji, która nie spełnia przesłanek z umowy, może skutkować odpowiedzialnością odszkodowawczą lub nawet unieważnieniem działań podjętych w jej ramach. Klauzula taka może być również przedmiotem sporu, zwłaszcza gdy wiąże się z ingerencją w sferę kontraktów zawartych z innymi podmiotami – np. podwykonawcami, właścicielami licencji czy dostawcami technologii.
Podsumowanie
Step-in rights to zaawansowane narzędzie kontraktowe, które – jeśli właściwie zaprojektowane – może skutecznie chronić interesy inwestora lub finansującego w przypadku problemów z realizacją projektu. W polskich realiach prawnych klauzula ta nie jest jeszcze powszechnie stosowana, jednak zyskuje coraz większe znaczenie w sektorach regulowanych i projektach o dużej wartości. Jej skuteczność zależy w znacznej mierze od precyzji redakcyjnej, zgodności z przepisami prawa oraz realnej możliwości wykonania przejętych obowiązków. W praktyce warto również powiązać ją z odpowiednimi postanowieniami dotyczącymi cesji wierzytelności, zabezpieczeń rzeczowych oraz mechanizmami ograniczenia odpowiedzialności.
W przypadku jakichkolwiek pytań w kwestiach związanych z klauzulami umownymi zapraszamy do kontaktu pod adresem e-mail kontakt@kancelaria-pozniak.pl lub pod numerem telefonu +48 665 246 969.