Ochrona wierzyciela przed niewypłacalnością dłużnika (skarga pauliańska)
Jedną z najczęstszych sytuacji spotykaną w relacji dłużnik – wierzyciel jest brak majątku należącego do dłużnika. Niejednokrotnie okazuje się bowiem, iż z chwilą wymagalności zobowiązania istniejącego między stronami (np. w skutek zawarcia umowy sprzedaży, umowy pożyczki etc.) dłużnik nie posiada żadnego majątku, z którego mógłby zaspokoić się wierzyciel. W wielu przypadkach wierzyciel rezygnuje zatem ze wszczęcia i prowadzenia procesu sądowego, żeby uniknąć dodatkowych kosztów związanych z późniejszą, prawdopodobnie bezskuteczną egzekucją komorniczą.
Wielu wierzycieli nie jest jednak świadomych istnienia w prawie cywilnym instytucji zwanej skargą pauliańską. Umożliwia bądź ułatwia ona odzyskanie długu przez wierzyciela w przypadku wyzbycia się majątku przez dłużnika. Odbywa się to poprzez wydanie przez właściwy sąd orzeczenia o bezskuteczności czynności prawnej dokonywanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela. Innymi słowy – jeżeli dłużnik sprzeda np. nieruchomość bądź samochód osobie trzeciej doprowadzając tym samym do braku możliwości zaspokojenia swojego wierzyciela, to wierzyciel może żądać zaspokojenia swojego roszczenia bezpośrednio od tej osoby trzeciej z wykorzystaniem wspomnianej skargi pauliańskiej.
Co ważne – zgodnie z treścią art. 532 kodeksu cywilnego wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, może z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej dochodzić zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły.
Skarga pauliańska – przesłanki stosowania
Podstawowy przepis regulujący skargę pauliańską, tj. art. 527 § 1 kodeksu cywilnego stanowi, że „gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.”
Analizując przytoczony artykuł możemy wskazać 5 przesłanek pozwalających na skorzystanie ze skargi pauliańskiej:
a) wierzycielowi przysługuje wierzytelność wobec dłużnika,
b) dokonanie przez dłużnika czynności prawnej,
c) czynność prawna została dokonana z pokrzywdzeniem wierzyciela,
d) dłużnik dokonał czynności prawnej ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela,
e) osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową na skutek czynności prawnej dokonanej z dłużnikiem,
f) osoby trzecia działała w złej wierze.
Wskazać należy, iż zgodnie z treścią art. 6 kodeksu cywilnego to na wierzycielu spoczywa obowiązek udowodnienia występowania wszystkich 5 przesłanek. Na marginesie wskazać należy, że obowiązek udowodniania pewnych faktów określa się tzw. ciężarem dowodu.
Co ważne – skargą pauliańską można podważyć tylko i wyłącznie czynność prawną faktycznie dokonaną przez dłużnika, która jest ważna. Oznacza to, że w przypadku dokonania czynności pozornej należy żądać ustalenia jej nieważności, a nie podważać ją za pomocą skargi pauliańskiej. Wynika to z faktu, iż sankcja nieważności bezwzględnej wyprzedza i zarazem konsumuje sankcję względnej bezskuteczności związanej ze skargą pauliańską.
Wierzycielowi przysługuje wierzytelność wobec dłużnika
Pierwszym warunkiem odzyskania długu w przypadku wyzbycia się majątku przez dłużnika poprzez zastosowanie skargi pauliańskiej jest posiadanie wierzytelności przez wierzyciela względem dłużnika. Wierzytelność to inaczej prawo wierzyciela do oczekiwania od dłużnika spełnienia określonych świadczeń, tj. świadczeń pieniężnych lub niepieniężnych.
W przypadku skargi pauliańskiej musi być to wierzytelność pieniężna rozumiana w szerokim tego słowa znaczeniu (art. 527 § 2 kodeksu cywilnego). Zatem przedmiotem skargi pauliańskiej mogą być nie tylko świadczenia stricte pieniężne (np. wynikające z umowy pożyczki bądź umowy sprzedaży), ale także wierzytelności pierwotnie niepieniężne, w których świadczenie pieniężne pojawiło się później (np. roszczenie o zapłatę w związku wadami nabytej rzeczy).
Podkreślić zatem należy, iż dochodzenie wierzytelności niepieniężnych nie jest możliwe z wykorzystaniem skargi pauliańskiej. Instytucja służąca ochronie wierzytelności niepieniężnej (np. realnego wykonania umowy zobowiązującej do zawarcia innej umowy) została uregulowana odrębnie od skargi pauliańskiej tzn. w art. 59 kodeksu cywilnego.
Dokonanie przez dłużnika czynności prawnej
Drugim warunkiem skorzystania z instytucji skargi pauliańskiej jest dokonanie przez dłużnika czynności prawnej. Rozróżnia się w tym przypadku 2 rodzaje czynności prawnych – czynności dwustronne (np. zawarcie umowy przez dłużnika z osobą trzecią) oraz czynność jednostronne (np. darowanie przez dłużnika osobie trzeciej składnika posiadanego majątku lub sporządzenie testamentu).
Oznacza to, że wszelkie inne czynności podjęte przez dłużnika i prowadzące do jego niewypłacalności – takie jak zniszczenie wartościowego składnika majątku czy nawet jego zgubienie – nie stanowią podstawy zastosowania skargi pauliańskiej w celu odzyskania długu w przypadku wyzbycia się majątku przez dłużnika.
Zwrócić należy również uwagę na fakt, iż wskazana czynność powinna zostać dokonana przez dłużnika, to znaczy osobę, wobec której wierzycielowi przysługuje określona wierzytelność. Co ważne – w przypadku występowania tzw. odpowiedzialności solidarnej za dłużnika uznaje się każdego dłużnika solidarnego. Za dłużnika może być uznany również poręczyciel dłużnika, który ponosi odpowiedzialność za jego długi wobec wierzyciela. Powodem jest to, że uszczuplenie majątku poręczyciela zmniejsza szanse zaspokojenia zabezpieczonej poręczeniem wierzytelności.
Poprzez czynności prawne dłużnika rozumie się m.in.:
a) czynności zobowiązująco-rozporządzające bądź tylko rozporządzające (np. umowy: sprzedaży, najmu, darowizny, dzierżawy, zastawu etc.),
b) czynności polegające na zrzeczeniu się przysługującego prawa bądź przyszłej wierzytelności (tzw. ekspektatywy),
c) czynności procesowe będące podstawą wydania orzeczenia sądowego,
d) czynności związane z ugodą sądową.
Należy wskazać, że skargi pauliańskiej nie można skierować przeciwko biernemu zachowaniu dłużnika (np. zaniechaniu), jak również przeciwko orzeczeniu sądowemu (nie dotyczy to jednak czynności procesowych dłużnika poprzedzających wydanie tego orzeczenia).
Pokrzywdzenie wierzyciela
Trzecią przesłanką jest pokrzywdzenie wierzyciela. Pod tym pojęciem rozumie się nie tylko doprowadzenie się przez dłużnika do stanu całkowitej niewypłacalności, ale również doprowadzenie się do niewypłacalności w wyższym stopniu aniżeli przed dokonaniem czynności prawnej. Innymi słowy – pokrzywdzenie wierzyciela oznacza ograniczenie szansy zaspokojenia jego interesu majątkowego przez dłużnika.
Z praktyki sądów wynika, że dłużnik jest uznawany za niewypłacalnego, jeśli nie jest w stanie wywiązać się ze swoich zobowiązań pieniężnych, a zatem gdy jego majątek, z pominięciem składników wyłączonych spod egzekucji, nie wystarcza na pokrycie posiadanych długów.
Podkreślić należy, że stan niewypłacalności nie dotyczy sytuacji, w której występuje chwilowy brak środków finansowych po stronie dłużnika.
Świadomość dłużnika o pokrzywdzeniu wierzyciela
Czwartą przesłanką determinującą możliwość skorzystania ze skargi pauliańskiej jest świadomość dłużnika o pokrzywdzeniu wierzyciela poprzez dokonaną czynność prawną, tzn. świadomość, że dokonana czynność doprowadza do niemożności zaspokojenia wierzyciela.
Oznacza to, że skorzystanie ze skargi pauliańskiej jest możliwe 2 sytuacjach – kiedy dłużnik umyślenie dokonuje czynności prowadzącej do swojej niewypłacalności, jak również kiedy po stronie dłużnika istnieje jedynie świadomość możliwości doprowadzenia do swojej niewypłacalności.
Uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę trzecią
Piątą przesłanką jest uzyskanie przez osobę trzecia korzyści majątkowej wskutek czynności prawnej dokonanej dłużnika. Uzyskanie korzyści majątkowej przez osobę trzecią musi być równoznaczne z uszczuplenie majątkiem dłużnika i jego niewypłacalnością.
Działanie osoby trzeciej w złej wierze
Szóstą i ostatnią przesłanką jest działanie osoby trzeciej w tzw. złej wierze. Pod pojęciem złej wiary rozumie się 2 sytuacje – 1, gdy osoba trzecia posiada wiedzę o pokrzywdzeniu wierzyciela oraz 2, gdy taka osoba trzecia posiada możliwość zdobycia takiej wiedzy przy zachowaniu należytej staranności. Podkreślić należy, iż w przypadku wniesienia skargi pauliańskiej to na wierzycielu spoczywa ciężar udowodnienia działanie osoby trzeciej w złej wierze.
Podkreślić należy, że art. 527 § 3 kodeksu cywilnego wprowadza domniemanie, że osoba będąca w bliskim stosunku z dłużnikiem wiedziała, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Przy identyfikacji osoby bliskiej bierze się pod uwagę faktyczne stosunki łączące dłużnika z osobą, która uzyskała od niego korzyść majątkową.
Podkreślenia wymaga również, że jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (528 kodeksu cywilnego).
Tryb wniesienia skargi pauliańskiej
Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową.
Co ważne – w przypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne.
Termin na wniesienie skargi pauliańskiej
Zgodnie z art. 534 kodeksu cywilnego możliwość skorzystania z instytucji skargi pauliańskiej obwarowane jest terminem – skargą można wnieść w terminie 5 lat, licząc od dnia, w którym dłużnik dokonał czynności prawnej prowadzącej do pokrzywdzenia wierzyciela. Po przekroczeniu tego terminu skarga pauliańska będzie bezskuteczna.
W przypadku jakichkolwiek pytań w kwestiach związanych z ochroną wierzyciela przed niewypłacalnością dłużnika zapraszamy do kontaktu pod adresem e-mail kontakt@kancelaria-pozniak.pl lub pod numerem telefonu +48 665 246 969.
